Η Ανατολική Μεσόγειος βρίσκεται στο επίκεντρο διεθνών γεωστρατηγικών εξελίξεων, με την Τουρκία να διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στην περιοχή. Ταυτόχρονα, η πολιτική της κυβέρνησης Τραμπ κατά την περίοδο της θητείας του (2017-2021) επηρέασε βαθιά τις σχέσεις της Δύσης με την Τουρκία, δημιουργώντας ερωτήματα σχετικά με τη μελλοντική θέση της χώρας στη Βορειοατλαντική Συμμαχία (ΝΑΤΟ). Η Ανατολική Μεσόγειος έχει αποκτήσει τεράστια σημασία λόγω των ενεργειακών κοιτασμάτων φυσικού αερίου, των μεταναστευτικών ροών και της γεωπολιτικής της θέσης. Οι σχεδιασμοί της Τουρκίας για «Γαλάζια Πατρίδα» και οι στρατιωτικές της κινήσεις στην περιοχή έχουν προκαλέσει ανησυχίες στα κράτη μέλη του ΝΑΤΟ, ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Η αμφισβήτηση των θαλάσσιων ζωνών και οι συμφωνίες της Άγκυρας, όπως εκείνη με τη Λιβύη για την οριοθέτηση ΑΟΖ και η επιδιωκόμενη παρόμοια συμφωνία με τη Συρία, έχουν προκαλέσει αντιπαραθέσεις με τη Δύση και υπονόμευση της συνοχής της Συμμαχίας. Η ένταση που παρατηρήθηκε, σε συνδυασμό με τις εξελίξεις στην Ανατολική Μεσόγειο, ενισχύει τον προβληματισμό για τον ρόλο της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ, για το ενδεχόμενο απομάκρυνσής της, ή ακόμη και για την πρόκληση ρήγματος εντός της Συμμαχίας.
Η πολιτική του Ντόναλντ Τραμπ στην προηγούμενη θητεία του έναντι της Τουρκίας χαρακτηρίστηκε από αντιφάσεις. Παρά την ένταση που προκάλεσαν θέματα όπως η απόκτηση από την Τουρκία του ρωσικού πυραυλικού συστήματος S-400, οι κυρώσεις ήταν περιορισμένες. Η διαπροσωπική σχέση του Τραμπ με τον Ταγίπ Ερντογάν συνέβαλε στην αποφυγή σοβαρών ρήξεων, αλλά άφησε άλυτα κρίσιμα ζητήματα. Ωστόσο, η απομάκρυνση της Τουρκίας από το πρόγραμμα των F-35 και οι κυρώσεις της νομοθεσίας CAATSA ήταν ενδεικτικές της αποξένωσης. Παράλληλα, η επιδείνωση των σχέσεων Τουρκίας-ΗΠΑ επηρέασε το ΝΑΤΟ συνολικά. Παράλληλα, η πολιτική Τραμπ για περιορισμό της αμερικανικής παρουσίας στη Μέση Ανατολή, η ανοχή απέναντι στη ρωσική επιρροή και η αποφυγή ευθείας αντιπαράθεσης με την Τουρκία συνέβαλαν στην ενίσχυση του τουρκικού αναθεωρητισμού.
Η Τουρκία αποτελεί ένα από τα παλαιότερα μέλη του ΝΑΤΟ, με στρατηγική σημασία λόγω της γεωγραφικής της θέσης. Η Τουρκία ελέγχει κρίσιμες περιοχές, όπως τα Στενά του Βοσπόρου, και αποτελεί σημείο επαφής με τη Μέση Ανατολή και τη Ρωσία. Παρά τις διαφωνίες, το ΝΑΤΟ χρειάζεται την Τουρκία όσο και η Τουρκία χρειάζεται το ΝΑΤΟ για την ασφάλειά της. Ωστόσο, οι εντάσεις δεν μπορούν να αγνοηθούν. Η αυξανόμενη συνεργασία της Τουρκίας με τη Ρωσία και η αποστασιοποίησή της από τις δυτικές αξίες θέτουν υπό αμφισβήτηση την αξιοπιστία της ως συμμάχου.
Η νέα θητεία του Ντόναλντ Τραμπ ως Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών και οι επιλογές συνεργατών του σε θέσεις-κλειδιά για την εξωτερική πολιτική και την ασφάλεια αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες για τη διαμόρφωση της αμερικανικής στάσης απέναντι στην Τουρκία και τη θέση της στο ΝΑΤΟ. Η ομάδα που έχει συγκροτήσει περιλαμβάνει προσωπικότητες με σαφείς απόψεις για την Τουρκία, γεγονός που αναμένεται να επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο θα αντιμετωπιστεί το ζήτημα του ρόλου της στη Συμμαχία. Η προσέγγιση του Τραμπ αναμένεται να συνεχίσει να χαρακτηρίζεται από πραγματισμό και έμφαση στη διμερή διαπραγμάτευση. Ωστόσο, το περιβάλλον της νέας του διοίκησης ενδέχεται να επιφέρει διαφοροποιήσεις. Υπουργοί και αξιωματούχοι με σαφή προσανατολισμό στις παραδοσιακές δομές ασφάλειας της Δύσης, καθώς και στην αποτροπή της ρωσικής και κινεζικής επιρροής, ενδέχεται να πιέσουν για πιο συνεκτική πολιτική έναντι της Τουρκίας.
Η προσωπική σχέση του Τραμπ με τον Ερντογάν πιθανότατα θα συνεχίσει να αποτελεί κεντρικό πυλώνα της αμερικανικής πολιτικής. Ο Τραμπ έχει δείξει ότι προτιμά τη διαχείριση των σχέσεων μέσω προσωπικών διαπραγματεύσεων, αποφεύγοντας συλλογικές ή θεσμικές πιέσεις. Παράλληλα, η τουρκική κυβέρνηση μπορεί να αναμένει προτάσεις για συμβιβασμούς σε θέματα όπως οι S-400, οι κυρώσεις CAATSA, αλλά και η επαναφορά της Τουρκίας στο πρόγραμμα των F-35, υπό την προϋπόθεση συμμόρφωσης σε ορισμένα αιτήματα των ΗΠΑ. Παρά τις συχνές επικρίσεις του Τραμπ για τα μέλη του ΝΑΤΟ, ο ρόλος της Τουρκίας εντός της Συμμαχίας είναι δύσκολο να αγνοηθεί. Το γεωπολιτικό της αποτύπωμα, η στρατηγική σημασία του ελέγχου των Στενών και η θέση της στα σύνορα με τη Ρωσία, τη Μέση Ανατολή και την Ανατολική Μεσόγειο την καθιστούν κρίσιμη για τις δυτικές στρατηγικές. Ο Τραμπ ενδέχεται να υιοθετήσει πολιτικές που επιδιώκουν να διατηρήσουν την Τουρκία στο ΝΑΤΟ, αλλά με αυστηρότερους όρους για τη συμπεριφορά της.
Ένας βασικός παράγοντες στην πολιτική που θα υιοθετήσει ο Τραμπ αναμένεται να είναι οι S-400 και οι σχέσεις με τη Ρωσία. Η πολιτική του Τραμπ απέναντι στη Ρωσία ήταν στο παρελθόν αμφιλεγόμενη, αλλά οι νέοι αξιωματούχοι του δείχνουν μεγαλύτερη διάθεση για αυστηρότητα. Η Τουρκία ενδέχεται να βρεθεί αντιμέτωπη με ισχυρότερες πιέσεις να εγκαταλείψει τους S-400 και να ευθυγραμμιστεί με τις πολιτικές της Συμμαχίας. Εάν δεν υπάρξει πρόοδος σε αυτό το μέτωπο, ενδέχεται να επιβληθούν περαιτέρω κυρώσεις ή να ενισχυθεί η απομόνωση της Τουρκίας εντός του ΝΑΤΟ. Ένας δεύτερος σημαντικός παράγοντας είναι η Ανατολική Μεσόγειος και οι ελληνοτουρκικές σχέσεις. Η ένταση στην Ανατολική Μεσόγειο, που αφορά ενεργειακά ζητήματα και θαλάσσιες ζώνες, είναι πιθανό να παραμείνει στο επίκεντρο. Οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορεί να προσπαθήσουν να διαδραματίσουν ρόλο μεσολαβητή, επιδιώκοντας να αποτρέψουν περαιτέρω συγκρούσεις μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας, που είναι και οι δύο μέλη του ΝΑΤΟ. Και ένας τρίτος παράγοντας είναι η παρουσία της Τουρκίας στη Συρία και η στάση της απέναντι στις κουρδικές δυνάμεις που συνεργάζονται με τις ΗΠΑ, κάτι που πιθανόν να εξελιχθεί σε ένα ακόμη σημείο έντασης. Παρ' όλο που ο Τραμπ έχει υποστηρίξει την αποχώρηση των αμερικανικών δυνάμεων από τη Συρία, η νέα του ομάδα ενδέχεται να πιέσει για πιο ισορροπημένες πολιτικές που δεν θα παραβλέπουν τον ρόλο των Κούρδων, όμως διατηρώντας παράλληλα την Τουρκία ως εταίρο.
Με βάση τα πιο πάνω, θα καταλήγαμε σε τρία σενάρια όσον αφορά το ζήτημα του προσδικώμενου ρόλου της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ:
Σενάριο 1: Διατήρηση της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ με αυστηρότερους όρους. Ο Τραμπ μπορεί να πιέσει την Τουρκία για συμμόρφωση σε θέματα όπως η εγκατάλειψη των S-400, η μείωση της έντασης στην Ανατολική Μεσόγειο και η ευθυγράμμιση με τις πολιτικές του ΝΑΤΟ. Αυτή η προσέγγιση θα διατηρούσε τη στρατηγική αξία της Τουρκίας, αλλά θα απαιτούσε παραχωρήσεις και από τις δύο πλευρές.
Σενάριο 2: Ενίσχυση της απομόνωσης της Τουρκίας εντός της Συμμαχίας. Εάν η Τουρκία συνεχίσει να ακολουθεί πολιτικές που συγκρούονται με τις προτεραιότητες του ΝΑΤΟ, οι ΗΠΑ μπορεί να προωθήσουν την αποδυνάμωση της θέσης της Άγκυρας, ενισχύοντας εναλλακτικές δομές ασφάλειας στην περιοχή, όπως η συνεργασία με την Ελλάδα, την Κύπρο και το Ισραήλ,
Σενάριο 3: Επαναπροσέγγιση με την Τουρκία. Εάν ο Τραμπ και ο Ερντογάν επιτύχουν έναν νέο συμβιβασμό, όπως έγινε σε προηγούμενες περιπτώσεις, οι διμερείς σχέσεις μπορεί να ενισχυθούν. Αυτό θα εξαρτηθεί από την ικανότητα των δύο ηγετών να βρουν κοινό έδαφος σε αμφιλεγόμενα ζητήματα.
Η πολιτική του Ντόναλντ Τραμπ κατά τη νέα του θητεία απέναντι στην Τουρκία και το ζήτημα του ρόλου της στο ΝΑΤΟ θα εξαρτηθεί από την ισορροπία μεταξύ ρεαλισμού, στρατηγικών συμφερόντων και της πίεσης που θα ασκήσουν οι συνεργάτες του. Αν και είναι πιθανό να συνεχιστούν οι εντάσεις, οι αμοιβαίες ανάγκες και η γεωπολιτική πραγματικότητα κάνουν τη συνεργασία αναπόφευκτη, έστω και υπό δύσκολους όρους. Η αποχώρηση της Τουρκίας από το ΝΑΤΟ παραμένει ένα ακραίο σενάριο. Η πολιτική του Τραμπ συνέβαλε στην αποξένωση της Τουρκίας, χωρίς ωστόσο να κλονίσει πλήρως τη θέση της στη Συμμαχία. Παρά τις προκλήσεις, η αλληλεξάρτηση μεταξύ Τουρκίας και ΝΑΤΟ καθιστά πιθανότερη μια δύσκολη, αλλά συνεχιζόμενη, συνεργασία. Το μέλλον θα εξαρτηθεί από την ικανότητα και των δύο πλευρών να γεφυρώσουν τις διαφορές τους και να αναγνωρίσουν τη σημασία της στρατηγικής τους σχέσης.
*Καθηγητή-ανθρωπολόγου στο Philips University, πρώην πρύτανη
