Η βασική διαφορά ανάμεσα σε ένα θρησκευτικό ή άλλο δόγμα και στην επιστήμη είναι το ότι οι φορείς του δόγματος θεωρούν πως η ουσιώδης αλήθεια είναι δεδομένη και καταγραμμένη (στη Βίβλο, στοΚοράνι ή σε ένα άλλο αντίστοιχο κείμενο), ενώ οι φορείς της επιστήμης την αναζητούν διαρκώς. Η διερώτηση και η αμφιβολία είναι επικίνδυνες για το δόγμα και μη αποδεκτές από τους φορείς του, ενώ στην επιστήμη βρίσκονται στον πυρήνα της λειτουργίας της.
Θα μπορούσε κανείς να αντιτείνει ότι «μα και οι θρησκείες ή τα πολιτικά δόγματα έχουν προϊστορία διαφωνιών, αντιπαραθέσεων και σκληρών συγκρούσεων». Ναι, αλλά, πρώτον, οι διαφωνίες ήταν πάντα γύρω από την ερμηνεία του δογματικού κειμένου και όχι σε αυτό καθαυτό το περιεχόμενό του. Οι θρησκευτικοί πόλεμοι και οι αντιπαραθέσεις καθολικών, ορθοδόξων και προτεσταντών δεν είχαν καμιά σχέση με αμφισβήτηση της Βίβλου. Όλοι την αποδέχονται ως τον ακρογωνιαίο λίθο της αλήθειας. Οι ραβίνοι διαπληκτίζονταν τον 3ο αιώνα όχι για το αν είναι θεόπνευστο κείμενο αλήθειας η Παλαιά Διαθήκη, αλλά για την ερμηνεία της· και το Μισνά στο οποίο κατέληξαν τον 3ο μ. Χ. αιώνα είναι βιβλίο ερμηνείας της και όχι αναίρεσής της. Το ίδιο και το Ταλμούδ, τρεις αιώνες αργότερα.
Δεύτερον, οι επιστήμονες μπορεί να διαφωνούν, και κάποιοι να αντιστέκονται σε νέα πορίσματα, αλλά δεν κάνουν βασανιστήρια στους «αντιπάλους» για να ομολογήσουν ότι είναι υποχείρια του σατανά –όπως έκανε η Ιερά Εξέταση πριν τους παραδώσει στην πυρά. Πέρασαν χρόνια μέχρι να επιβεβαιωθεί η γενική και η ειδική σχετικότητα ή η κβαντομηχανική, αλλά κανένας δεν υπέστη συντριβή των οστών του και την πυρά, μέχρι να γίνουν αποδεκτές.
Οι μηχανισμοί
Ένα δογματικό σύστημα δεν επιτρέπει την ελεύθερη ροή πληροφοριών. Οι φορείς του θεωρούν ότι είναι οι αποκλειστικοί κάτοχοι της αλήθειας, συλλέγουν πληροφορίες και εκδίδουν αποφάσεις· τις οποίες οι υπόλοιποι οφείλουν να ακολουθούν πιστά, χωρίς αμφισβητήσεις. Αντίθετα, σε ένα φιλελεύθερο σύστημα οι πληροφορίες και οι αποφάσεις είναι διάχυτες.
Αυτή είναι και μια βασική διαφορά ανάμεσα σε ένα δικτατορικό και σε ένα δημοκρατικό καθεστώς. Η άλλη βασική διαφορά είναι το αντίστοιχο της διαφοράς ανάμεσα στο δόγμα και στην επιστήμη: Στη δικτατορία, η διερώτηση και η αμφιβολία απαγορεύονται, ενώ στη δημοκρατία όχι απλώς επιτρέπονται αλλά είναι και απαραίτητο συστατικό της. Όσο συχνότερη και πιο έντονη η διερώτηση, η αμφιβολία και η διαφωνία τόσο πιο δημοκρατικό το καθεστώς.
Από εδώ προκύπτουν και οι αποχρώσεις. Για παράδειγμα, μπορεί μια δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση να επιβάλει σταδιακά τον έλεγχο των ΜΜΕ από αυτήν ή να πάρει αποφάσεις που συμπιέζουν και καταπιέζουν όσους διαφωνούν μαζί της. Η προσπάθεια, π.χ., του Νετανιάχου να ελέγξει το δικαστικό σύστημα και τα ΜΜΕ ή αντίστοιχες κινήσεις του Ερντογάν οδηγούν σε καθεστώτα με προβληματικό βάθος δημοκρατίας, έστω κι αν οι κυβερνήσεις τους έχουν εκλεγεί δημοκρατικά.
Δίπλα σε αυτά, ο Χαράρι προσθέτει και ένα δικό του κριτήριο –παρεμφερές, αλλά είναι σημαντικό να το έχει κανείς στο μυαλό του αυτόνομα: τους αυτοδιορθωτικούς μηχανισμούς. Δηλαδή, όσο πιο ισχυρούς μηχανισμούς διόρθωσης των δικών του λαθών εμπεριέχει ένα καθεστώς τόσο πιο δημοκρατικό είναι.
Θα πρόσθετα ότι δεν πρόκειται απλώς για θέμα δημοκρατικότητας. Ένα κράτος με ελλιπείς ή ασθενείς μηχανισμούς αυτοδιόρθωσης Δεν λειτουργεί, δεν αναπτύσσεται επαρκώς· και είναι καταδικασμένο να πνίγεται μέσα στα διαρκή και επαναλαμβανόμενα λάθη του.
Χωρίς 1-1-4
Τη δεκαετία του 1960, στην Ελλάδα αναπτύχθηκε το λεγόμενο κίνημα του 1-1-4. Επρόκειτο για ένα κίνημα που θεωρούσε δικαίωμα και καθήκον των πολιτών να διαφυλάξουν και να εμβαθύνουν τη δημοκρατία στη χώρα τους, στηριζόμενοι στο σχετικό άρθρο του τότε συντάγματος, το οποίο ανέφερε ότι, εν τέλει, η διατήρηση της δημοκρατίας στη χώρα επαφίεται στον πατριωτισμό των Ελλήνων.
Μια χώρα στην οποία υπάρχει ανάγκη για ένα τέτοιο κίνημα προφανώς έχει ζητήματα δυσλειτουργίας της δημοκρατίας. Αλλά τουλάχιστον ο κόσμος έβγαινε στους δρόμους και πίεζε για περισσότερη δημοκρατία. Στην Κύπρο του σήμερα δεν συμβαίνει κάτι παρόμοιο γιατί η δυσλειτουργία του κράτους δεν οφείλεται σε φανερές και επίσημες αποφάσεις της κυβέρνησης. Οφείλεται κυρίως στην έλλειψη μηχανισμών αυτοδιόρθωσης. Και αυτή η έλλειψη γίνεται μεν αισθητή αλλά, επειδή δεν είναι αποτέλεσμα εκρηκτικών αποφάσεων, λαθροβιώνει. Έτσι και οι πολίτες της Κύπρου, όπως τον βάτραχο, μένουν ακίνητοι μέσα στην κατσαρόλα που σιγοβράζει, μέχρι το τέλος.
Πριν από τριάντα χρόνια, θεωρούσαμε ότι η ένταξη της Κύπρου στην ΕΕ, εκτός από τα ευεργετήματα στο Κυπριακό, επιπλέον θα εμβάθυνε τη δημοκρατία, θα συνιστούσε παράγοντα εκσυγχρονισμού και εξορθολογισμού του κράτους, θα οδηγούσε σε ένα πραγματικό κράτος δικαίου. Έκτοτε, σχεδόν όλα τα καλά που έχουν συμβεί στην Κύπρο σε επίπεδο λειτουργίας του κράτους συνολικά είναι πράγματι αποτέλεσμα «μεταφύτευσης» από τις Βρυξέλλες. Αλλά είναι πάρα πολλές οι αντιστάσεις του κράτους να προσαρμοστεί σε δεκάδες επίπεδα. Από το 2018 υπήρχε λεπτομερές έγγραφο-οδηγία από τις Βρυξέλλες για το τι ακριβώς θα πρέπει να κάνουν τα κράτη-μέλη, βήμα προς βήμα, για το πρόβλημα με τους αερόσακους «Takata». Κι όμως, ακόμη και ο αρμόδιος υπουργός το ανακάλυψε πριν από δύο μήνες. Η αρμόδια υπηρεσία το κράτησε στα συρτάρια και για έξι χρόνια δεν έκανε σχεδόν τίποτε.
Εκτός από την παθητικότητά μας ως κοινωνία, τι άλλο φταίει και δεν λειτουργεί το κράτος;
Εξουσία και δύναμη αδράνειας
Ίσως πιο σημαντικό πρόβλημα από την παθητικότητά μας είναι το γεγονός ότι, τουλάχιστον μετά το 1964, το κράτος μας είναι δομημένο εξουσιοκεντρικά. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, οι πρόεδροι της Κυπριακής Δημοκρατίας δεν ενδιαφέρονταν ούτε για την αλήθεια ούτε για τη δημιουργία συνθηκών και θεσμών αυτοδιόρθωσης του κράτους. Περισσότερο ενδιαφέρονταν για τον έλεγχό του.
Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, εκτός των άλλων, η επισήμανση λαθών του κράτους και της ανάγκης διόρθωσής τους να θεωρείται «επίθεση» κατά της κυβέρνησης, με αντιπολιτευτική πρόθεση. Εξ ου και η παγκόσμια πρωτοτυπία της ταύτισης κυβέρνησης και κράτους (για δεκαετίες οι δημόσιοι υπάλληλοι ονομάζονταν «κυβερνητικοί υπάλληλοι»). Με αυτόν τον τρόπο καταστέλλονταν και καταστέλλονται εντός του κρατικού μηχανισμού οι θεσμοί που επισημαίνουν λάθη και κατά συνέπεια η δυναμική αυτοδιόρθωσης του κράτους (βλέπε, π.χ., Ελεγκτική Υπηρεσία).
Ακόμη χειρότερα: Ένας κρατικός μηχανισμός που δεν έχει ενσωματωμένη ισχυρή κουλτούρα αυτοδιόρθωσης αποκτά, μοιραία, κουλτούρα άμυνας στο καινούργιο και συντήρησης. Αυτό περνά ως κουλτούρα τόσο στους ανθρώπους (π.χ. στελέχη δημόσιας διοίκησης) και στις συνδικαλιστικές τους οργανώσεις όσο και εξ αντανακλάσεως στην εκάστοτε κυβέρνηση. Κατά κανόνα, οι υπουργοί στην Κύπρο είναι οι καθοδηγούμενοι και απολογητές των υπουργείων τους και όχι οι πολιτικοί προϊστάμενοι που χαράσσουν πολιτική με προοπτική διόρθωσης των λαθών.
Αυτό το τελευταίο επιτείνεται από την εμμονή των εκάστοτε Προέδρων να ελέγχουν τα πάντα οι ίδιοι, όχι σε επίπεδο ουσίας, αλλά κυρίως σε επίπεδο εικόνας. Εφόσον τον Πρόεδρο δεν τον ενδιαφέρει το κράτος να είναι λειτουργικό, αλλά να φαίνεται λειτουργικό, όλα προσαρμόζονται στην αδράνεια σε επίπεδο ουσίας.
Κάπως έτσι, η απάντηση στο ειλικρινές και αγωνιώδες ερώτημα του δημοσιογράφου Σωτήρη Παρούτη «μα τελικά το μαγαζί (κράτος) λειτουργεί, ναι ή όχι;» είναι, δυστυχώς, «Όχι»!...
