Στον καταστροφικό σεισμό της επαρχίας Πάφου το 1953 μάς μεταφέρει η έρευνα που δημοσιεύτηκε αυτό το διάστημα από τον λέκτορα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Νεάπολις Πάφου Κυριάκο Ιακωβίδη. Πρόκειται για ένα γεγονός που σημάδεψε την πόλη και επαρχία της Πάφου, συζητείται μέχρι και σήμερα, ενώ εγκαταλελειμμένα και κατεστραμμένα κτίσματα, που τα εντοπίζουμε διάσπαρτα σε όλη την έκταση της, συναρθρώνουν μια «αφήγηση» για εκείνο το πρωινό της 10ης Σεπτεμβρίου 1953.
Εκείνο όμως που έρχεται να φωτίσει η δημοσίευση του δρος Ιακωβίδη, με τον τίτλο «Ο σεισμός του 1953 στην Πάφο και ο Lawrence Durrell. Μια ιστορία προπαγάνδας», είναι η προσπάθεια της αποικιοκρατικής κυβέρνησης της Βρετανίας να προπαγανδίσει το θέμα της αποκατάστασης των οικιών με πρωταγωνιστή τον διάσημο Βρετανό συγγραφέα και ποιητή Λόρενς Ντάρελ (γνωστότερο έργο του η τετραλογία «Αλεξανδρινό κουαρτέτο»), ο οποίος την περίοδο ’54-’56 ανέλαβε καθήκοντα διευθυντή του Γραφείου Πληροφοριών της βρετανικής διοίκησης, δηλαδή υπεύθυνος προπαγάνδας.
«Το 1954 ο διάσημος Βρετανός συγγραφέας και ποιητής Λόρενς Ντάρελ κατέβαλε προσπάθειες να εκδοθεί προπαγανδιστικό βιβλιαράκι από τον οίκο «Faber & Faber», εκδοτική στέγη μερικών εκ των κορυφαίων ονομάτων της παγκόσμιας λογοτεχνίας, όπως των Έζρα Πάουντ, Τζέιμς Τζόυς και Τ.Σ. Έλιοτ», αναφέρει στον «Π» ο ιστορικός Κυριάκος Ιακωβίδης.
Ενωτικό κίνημα
«O Ντάρελ ανέλαβε επικεφαλής του Γραφείου Πληροφοριών την 1η Σεπτεµβρίου 1954, όταν το ενωτικό κίνημα είχε ταυτιστεί µε τον αντιβρετανισμό», αναφέρει στον «Π» ο Κυριάκος Ιακωβίδης. «Περίπου έναν χρόνο πριν, τον Ιούνιο του ’53, η πλειοψηφία των Ελλήνων του νησιού απείχε επιδεικτικά από τις εκδηλώσεις εορτασμού της στέψης της βασίλισσας Ελισάβετ Β’. Σε ορισμένες περιπτώσεις ο ελληνικός λαός δεν έμεινε µόνο στην αποχή. Μαθητές στην Πάφο πετροβόλησαν οτιδήποτε έφερε την επιγραφή «God Save the Queen» ή παρέπεμπε στο πρόσωπο της βασίλισσας. Το Λονδίνο φαίνεται ότι δεν έλαβε τα μηνύματα και ο υφυπουργός Αποικιών δήλωσε εμφατικά τον Ιούλιο του 1954 ότι η επιθυμία των Ελλήνων «ουδέποτε» θα γινόταν αποδεκτή. Συν τοις άλλοις, η βρετανική διοίκηση εφάρμοσε αυστηρά κατασταλτικά μέτρα ενάντια στις ενωτικές κινητοποιήσεις. Ο Ντάρελ γνώριζε τις δυσκολίες. Τον διέκρινε όμως η πίστη, όπως προκύπτει από τις υπηρεσιακές του αναφορές, ότι θα μπορούσε να μεταπείσει τους Έλληνες και να αποκαταστήσει τα φιλικά αισθήματα προς τη βρετανική διοίκηση».
Φωτογραφία από το Στρουμπί. Το χωριό της Πάφου με τις περισσότερες καταστροφές, μετά το σεισμό του '53. Πηγή: Imperial War Museums.
Τα γεγονότα της 10ης Σεπτεμβρίου 1953
«Στις 6 το πρωί της 10ης Σεπτεμβρίου 1953, ο μικρός σε διάρκεια σεισμός -δέκα δευτερολέπτων- µε επίκεντρο την επαρχία Πάφου, επέφερε τον θάνατο σαράντα ανθρώπων και προκάλεσε σοβαρές ζημιές σε σπίτια και κτήρια», αναφέρει ο ερευνητής. Σε τριάντα έξι χωριά της επαρχίας Πάφου πάνω από το 50% των σπιτιών υπέστησαν σοβαρές ζημιές ή κατέρρευσαν. Επιπλέον, πέντε χωριά (Αξύλου, Κιδάσι, Λαπηθιού, Φασούλα, Στρουµπί) καταστράφηκαν ολοσχερώς. Περίπου 30.000 άνθρωποι, σύμφωνα µε υπολογισμούς της βρετανικής διοίκησης, έμειναν άστεγοι. Όσοι δεν βρήκαν κάποιο συγγενικό ή φιλικό σπίτι να τους φιλοξενήσει τις πρώτες μέρες μετά τον σεισμό κοιμήθηκαν στο ύπαιθρο. Οι περισσότεροι σε αντίσκηνα και οι λιγότερο τυχεροί είχαν ως μοναδική στέγη τον ουρανό». Επίσης αναφέρει ότι οι Βρετανοί, έναν χρόνο μετά τον σεισμό, παρουσίασαν σημαντικό βελτιωτικό έργο. «Σε αυτό το διάστημα, η βρετανική διοίκηση κατάφερε να προσφέρει στέγη σε όλους τους άστεγους, µε εξαίρεση τετρακόσια πενήντα άτομα τα οποία ακόμη έμεναν σε αντίσκηνα». Όπως τονίζει, «ενδεικτικό της ταχύτητας των εργασιών είναι ότι μέσα σε τέσσερις μήνες οι Βρετανοί κατάφεραν να κτίσουν νέο οικισμό για τους κατοίκους του κατεστραμμένου χωριού της Φασούλας. Παρ' όλα αυτά, υπήρχαν παράπονα. Το κυριότερο ήταν ότι οι Βρετανοί δεν ήταν διατεθειμένοι να καλύψουν ολόκληρο το ποσό των αποζημιώσεων για τα σπίτια και κτήρια που είχαν υποστεί ζημιές. H βρετανική διοίκηση έδινε μέρος του ποσού και το θεωρούσε αρκετό. Οι κάτοικοι όμως είχαν άλλη άποψη».
[caption id="attachment_476236" align="alignnone" width="800"]
Βιβλιαράκι προπαγάνδας
Ο Λόρενς Ντάρελ είχε την πεποίθηση, σύμφωνα με την έρευνα του Κυριάκου Ιακωβίδη, ότι η βρετανική διοίκηση έκανε και συνέχιζε να κάνει πολύ καλή δουλειά για την ανακούφιση των σεισμόπληκτων και θα έπρεπε να το εκμεταλλευτούν, ώστε να δείξουν στους Έλληνες της Κύπρου την αποτελεσματικότητα της βρετανικής διοίκησης και το πλεονέκτημα να ζει κάποιος υπό την εξουσία της. Είχε ακόμα στόχο να βελτιώσει την εικόνα της διοίκησης του νησιού στις βρετανικές εφημερίδες, η οποία δεν ήταν ιδιαίτερα θετική εξαιτίας της κατασταλτικής πολιτικής του Βρετανού κυβερνήτη. Με αυτό το σκεπτικό εισηγήθηκε τη φωτογράφιση των έργων ανοικοδόμησης της βρετανικής διοίκησης στην Πάφο, έναν χρόνο μετά τον καταστροφικό σεισμό της 10ης Σεπτεμβρίου 1953. «Μάλιστα, σχεδίαζε να συμπεριλάβει τις φωτογραφίες σε προπαγανδιστικό βιβλιαράκι», αναφέρει ο Κυριάκος Ιακωβίδης. «Ο Ντάρελ ήταν ενθουσιασμένος από την έμπνευσή του. Πρότεινε το έργο της φωτογράφισης να το αναλάβει o Στέρλινγκ Χένρι Νέιχαμ από το Μάντσεστερ, πιο γνωστός στη Βρετανία µε το καλλιτεχνικό του ψευδώνυμο, Μπάρον. O Μπάρον δεν ήταν τυχαίος. Στην καριέρα του φωτογράφισε σχεδόν όλα τα µέλη της βρετανικής βασιλικής οικογένειας. Και είδε την καριέρα του να φθάνει στο απόγειό της όταν του ανατέθηκε να είναι ο επίσημος φωτογράφος στην τελετή στέψης της βασίλισσας Ελισάβετ Β΄. Ο Μπάρον ήταν πρόθυμος να έρθει στην Κύπρο, µη θέλοντας να χαλάσει το χατίρι στον καλό του φίλο, Λόρενς Ντάρελ».
© The National Archives, ΙΝF 10/102.
Διάσημος οίκος
«Χωρίς να χάνει χρόνο, ο Ντάρελ εισηγήθηκε στον προϊστάμενό του, τον αποικιακό γραμματέα Τζον Φλέτσερ-Κουκ, το βιβλιαράκι µε τις φωτογραφίες του Μπάρον να το εκδώσει ο οίκος 'Faber & Faber', ο οποίος εξέδιδε τα έργα του Ντάρελ και ήταν ένας από τους διασημότερους εκδοτικούς οίκους στη Βρετανία εκείνη την περίοδο. Εκδοτική στέγη μερικών εκ των κορυφαίων ονομάτων της παγκόσμιας λογοτεχνίας, όπως των Έζρα Πάουντ, Τζέιμς Τζόυς και Τ. Σ. Έλιοτ. Εδώ φαίνεται ότι ο Ντάρελ δικαίωνε τους λόγους πρόσληψής του στη διεύθυνση του Γραφείου Πληροφοριών, που ήταν οι υψηλές του γνωριμίες σε Βρετανία, Ελλάδα και Κύπρο. Άλλωστε, ήταν σχετικά γνωστός συγγραφέας στις τρεις χώρες. Επιπλέον, χειριζόταν χωρίς δυσκολία την ελληνική γλώσσα, λόγω της μακρόχρονης παραμονής του στην Ελλάδα. Οι εργοδότες του πίστευαν ότι όλα αυτά θα συνέβαλλαν στην αποδοτικότητα του Γραφείου Πληροφοριών».
Ελικόπτερο του βρετανικού ναυτικού σε περιοχή κοντά στον Κάθηκα, για υποστήριξη των σεισμοπλήκτων. © IWM.
Όχι με καλό μάτι
«O Κουκ, για τον οποίο πρέπει να σημειωθεί ότι σπάνια έβλεπε µε καλό µάτι τις ιδέες και προτάσεις του υφιστάμενού του, θεωρώντας ότι ήταν, τις περισσότερες φορές, άστοχες, άτοπες και γενικότερα ευφάνταστες, δεν είδε θετικά ούτε και τη συγκεκριμένη πρόταση. Αρχικά, θεωρούσε ότι ο Μπάρον θα κόστιζε αρκετά. Δεν είχε άδικο, o διάσημος φωτογράφος ζήτησε εκατό λίρες συν τα όποια έξοδα από την παραμονή του στην Κύπρο, περίπου όσα έπαιρνε εκείνος τον μήνα ως ο δεύτερος στην ιεραρχία της διοίκησης του νησιού. Αντί του Μπάρον ο Κουκ πρότεινε τη δουλειά να την αναλάβει ο «Reno Wideson» (το πραγματικό του όνομα ήταν Ρένος Ευρυβιάδης), ο οποίος θα προσέφερε τις υπηρεσίες του δωρεάν. Πέρα από τον μισθό του Μπάρον, o Κουκ παρατήρησε ότι το ζήτημα των έργων ανοικοδόμησης είχε ξεθυμάνει και κανείς πλέον δεν ασχολούνταν µε το θέμα. Ο Κουκ συμφωνούσε πάντως µε τον Ντάρελ ότι η βρετανική διοίκηση αντεπεξήλθε θαυμάσια στο έργο αναστήλωσης της πόλης και επαρχίας Πάφου».
[caption id="attachment_476238" align="alignnone" width="800"]
Στο «Cyprus Review»
Στο τέλος η πρόταση του Ντάρελ απορρίφθηκε. «Παρ' όλα αυτά, ο Ντάρελ, µέσω του περιοδικού του Γραφείου Πληροφοριών 'Cyprus Review', το οποίο εκδιδόταν στα αγγλικά και ελληνικά, προπαγάνδισε τα έργα αποκατάστασης», αναφέρει ο δρ Ιακωβίδης, σημειώνοντας ότι τα παρουσίασε ως κοινό επίτευγμα της βρετανικής διοίκησης και του ελληνικού πληθυσμού, ως απόδειξη ότι οι δύο πλευρές μπορούν να συνεργαστούν. «Είχε την πεποίθηση ότι, µε τις κατάλληλες προπαγανδιστικές πρωτοβουλίες, θα αφύπνιζε το φιλοβρετανικό αίσθημα των Ελλήνων του νησιού, υπενθυμίζοντας τα «καλά» τα οποία προσέφερε στο παρελθόν και συνέχιζε να προσφέρει η βρετανική διοίκηση. Σε αυτό το πλαίσιο ήταν και η πρόταση φωτογράφισης των έργων ανοικοδόμησης στην Πάφο».
Αφελής;
«Πίστευε ειλικρινά ο Ντάρελ ότι οι Έλληνες θα μετατρέπονταν σε ευτυχείς υπηρέτες του βρετανικού στέμματος ή αυτό 'όφειλε' να πιστεύει;», διερωτάται ο δρ Ιακωβίδης. «Δεν υπάρχει απάντηση στο ερώτημα. Από τη µία κατανοούσε ότι η ατμόσφαιρα αντιβρετανισμού δεν ευνοούσε την προπαγάνδα, από την άλλη είχε υπερβολική εμπιστοσύνη στις ικανότητές του, σε σημείο αφέλειας. Πίστευε ειλικρινά, για παράδειγμα, ότι η μύηση των Ελλήνων του νησιού στη βρετανική κουλτούρα θα συνέβαλλε στην επιστροφή του ελληνικού λαού στο μονοπάτι της νομιμοφροσύνης. Ενδεικτικά, εισηγήθηκε, ως καταπραϋντικό στο ενωτικό αίσθημα, τη μετάδοση Άµλετ και άλλων έργων του Σαίξπηρ στο ραδιόφωνο της βρετανικής διοίκησης, CBS (Cyprus Broadcasting Service). Δυστυχώς για τον Ντάρελ, οι Έλληνες της Κύπρου δεν είχαν κανένα δίλημμα όπως ο Άµλετ. Είχαν αποφασίσει ότι δεν θα ζούσαν ως Βρετανοί υπήκοοι. Και καμιά φωτογραφία, ακόμη και αν την έβγαζε ο καλύτερος φωτογράφος της Βρετανίας, δεν θα τους άλλαζε γνώμη».
Λόρενς Τζωρτζ Ντάρελ (1912 – 1990).
Η Πάφος ουραγός στη διαχείριση της ιστορίας της
Ο σεισμός του ’53 αποτελεί σημαντικό γεγονός στη νεότερη ιστορία της πόλης και επαρχίας Πάφου. Από αυτή τη σελίδα (Άλλοι Πολίτες) επανειλημμένως αναφέρθηκε πόσο σημαντικό είναι να δημιουργηθούν ιστορικά αρχεία σε όλες τις πόλεις. Έχουμε παρουσιάσει το έργο που επιτελείται σε πόλεις που δημιούργησαν αρχεία, όπου συγκεντρώνεται και αναδεικνύεται η συλλογική μνήμη, προωθείται η έρευνα, γίνονται αξιόλογες εκδόσεις, εκδηλώσεις, εκπαίδευση μαθητών κ.λπ. Η Πάφος είναι ακόμα ουραγός σε αυτό το θέμα, την ίδια ώρα που έχουμε συνομιλήσει με άτομα που επιθυμούν να δωρίσουν σημαντικό και σπάνιο αρχειακό υλικό στην πόλη και δεν βρίσκουν αρμόδιο φορέα, όπως η περίπτωση με το αρχείο του δημάρχου Χριστόδουλου Γαλατόπουλου («Πολίτης», 05/11/2017).
Για το θέμα δεν μπορούσαμε να μην ζητήσουμε ένα σχόλιο από τον δρα Ιακωβίδη, αφού είναι ιστορικός, με ακαδημαϊκή θέση σε πανεπιστήμιο της πόλης:
«H κοπιώδης προσπάθεια ανάκλησης της μνήμης και η διατήρησή της είναι ένα πάθος, από το οποίο δεν διακατέχεται η Πάφος. Χωρίς πάθος, η πόλη αποκτάει τη φήμη ενός ολέθριου εραστή της μνημοσύνης. Τι θα σώσει την πόλη από την κακή φήμη; Ένα ιστορικό αρχείο. Το αρχείο θα επιτρέψει τη μάθηση της ιστορίας της πόλης και κυρίως την αναζήτησή της. Υπάρχει άνθρωπος που δεν αναζητεί τις μνήμες του στην προσπάθειά του να κατασκευάσει το παρόν; Γιατί μια πόλη να είναι η εξαίρεση; Εάν η Πάφος ήταν πόλη με τραυματικό παρελθόν θα έλεγα ότι είναι ευλογία να ζει με τη λήθη. Όμως αυτό δεν συμβαίνει. Το αντίθετο. Η λάμψη, η πολιτιστική για παράδειγμα, του παρελθόντος της Πάφου είναι ανώτερη από τη σημερινή. Είναι παράλογο να αποποιείται ένα ένδοξο παρελθόν. Δυστυχώς, θα πρέπει να επισημάνω ότι η φράση ‘είναι αναγκαία η ύπαρξη ενός ιστορικού αρχείου’ είναι τόσο πολυφορεμένη από συναδέλφους και λοιπούς άλλους, που έχει αρχίσει να συγγενεύει με τη ματαιοπονία. Έχουμε πάντως αρχίσει να συνηθίζουμε την παρουσία της ‘ματαιοπονίας’, ως ‘τρίτος συνομιλητής’, στις επαφές μας με τους διάφορους αρμόδιους».
