Κάθε χρόνο την ημέρα του μνημοσύνου του Γρίβα αναζωπυρώνουν οι συζητήσεις για το πώς πρέπει να σταθούμε απέναντι στο ιστορικό, αλλά και αμφιλεγόμενο αυτό πρόσωπο. Οι αντιπαραθέσεις δεν φαίνεται να καταλαγιάζουν με το πέρασμα του χρόνου, ενώ όλοι συμφωνούν πως αυτός ο διχασμός μεταξύ των πολιτών είναι ζημιογόνος, τονίζοντας την ανάγκη περισσότερης σύμπνοιας στην αντιμετώπιση της ιστορίας μας.
Πώς, όμως, θα μπορούσαν να συμβιβαστούν δύο οπτικές που με τον τρόπο που διατυπώνονται φαίνονται διαμετρικά αντίθετες; Η μία οπτική επιμένει πως ο Γρίβας αξίζει δημόσιων τιμών, ως ήρωας, στη βάση του ρόλου του ως ηγέτη της ΕΟΚΑ του 1955, ενώ η άλλη αντιτείνει πως απώλεσε το δικαίωμα σε τέτοιες τιμές με τη συμμετοχή του στην ΕΟΚΑ Β, που έφερε την καταστροφή στον τόπο.
Θα βοηθούσε ίσως αν αντιμετωπίζαμε τον Γρίβα ως έναν «τραγικό ήρωα», με την αρχαία έννοια του όρου. Ο Αριστοτέλης, για παράδειγμα, θεωρεί τον τραγικό ήρωα σαν ένα άτομο με πολλές αρετές ή ικανότητες, αλλά και υπαρκτά τρωτά και αδυναμίες, του οποίου η μοίρα άλλαξε από το καλό στο κακό, «όχι μέσω της ανηθικότητας ή της διαφθοράς, αλλά από κάποιο λάθος κρίσης» («Περί Ποιητικής»). Συχνά ο τραγικός ήρωας χαρακτηρίζεται από την υπερβολική προσκόλληση στις δικές του αξίες ή στόχους, με κίνδυνο να περιπέσει στην αλαζονεία ή την ύβρη. Πιο κάτω υπενθυμίζω δύο άλλες περιπτώσεις τραγικών ηρώων της σύγχρονης εποχής, συγκρίνοντάς τες με την περίπτωση του Γρίβα, με στόχο την άντληση οποιωνδήποτε χρήσιμων συμπερασμάτων.
Η περίπτωση του στρατηγού των Νοτίων, Ρόμπερτ Λι, στον Αμερικανικό Εμφύλιο: Ως γνωστόν, τα αίτια του εμφυλίου πολέμου στην Αμερική (1861 - 1865) ήταν οι μεγάλες διαφορές στην οικονομία και τον τρόπο ζωής των δύο πλευρών - οι Βόρειοι στηρίζονταν στην αναπτυσσόμενη βιομηχανία, ενώ οι Νότιοι στην αγροτική παραγωγή, για την οποία ήταν πολύ σημαντική η ύπαρξη της δουλείας. Επειδή οι Νότιοι ένιωθαν ολοένα και περισσότερο την πίεση για κατάργηση της δουλείας, οπότε και της ευημερίας και του τρόπου ζωής τους, θέλησαν να αποσχιστούν από τον Βορρά, υποστηρίζοντας πως το Σύνταγμα επέτρεπε την αποχώρησή τους από την Ένωση. Όταν προχώρησαν στην ανακήρυξη αυτόνομης Συνομοσπονδίας, ξεκίνησε ο Εμφύλιος.
Ο πιο σημαντικός στρατηγός των Νοτίων ήταν ο Ρόμπερτ Λι, που διακρινόταν για το ήθος και τις πολλές του αρετές. Οι στρατιωτικές του διακρίσεις ήταν τόσες που η Ένωση του πρότεινε να αναλάβει τον στρατό της εναντίον των αποσχισθέντων Νοτίων. Ο Λι, όμως, καταγόταν από τη Βιρτζίνια, η οποία αποφάσισε να ενταχθεί στη νέα Συνομοσπονδία, οπότε και εκείνος, νιώθοντας πιο έντονη την αφοσίωση προς αυτήν, ανέλαβε την ηγεσία του δικού της στρατού ενάντια στην Ένωση. Ο Λι διακρίθηκε στις μάχες του Εμφυλίου. Όταν οι Νότιοι έχασαν τον πόλεμο, η ηγεσία της του ζήτησε να συνεχίσει τον αγώνα με ανταρτοπόλεμο, αλλά ο ίδιος αρνήθηκε, τονίζοντας πως προείχε πλέον η συμφιλίωση και η ανοικοδόμηση της χώρας.
Όντως, στη συνέχεια οι νικητές Βόρειοι προσπάθησαν να αναστηλώσουν τη χώρα επιδιώκοντας τη συμπερίληψη και των Νοτίων. Το νέο αφήγημα της Αμερικής τόνιζε πως οι Νότιοι και οι Βόρειοι δεν ήταν εχθροί αλλά αδέλφια. Και οι δύο πλευρές είχαν πολεμήσει για τα ιδανικά τους με ηρωισμό και αυταπάρνηση. Στο πλαίσιο αυτό ο Λι αναδείχθηκε σε ήρωα-υπόδειγμα όλης της Αμερικής: είχε ξεχωρίσει με το απαράμιλλό του θάρρος, την ανιδιοτέλεια, τη σεμνότητα, την εξυπνάδα, την αντοχή του σε έναν άνισο για την πλευρά του πόλεμο, και τις πολλές άλλες αρετές του. Μυθοποιήθηκε τόσο πολύ, που κατοπινοί Πρόεδροι της Αμερικής τον συμπεριλάμβαναν στους μεγάλους ήρωες του έθνους, μαζί με τον Ουάσινγκτον και τον Λίνκολν. Στήθηκαν αγάλματά του σε δημόσιους χώρους και δόθηκε το όνομά του σε πολλές λεωφόρους, πάρκα, δημόσια κτήρια κ.ο.κ.
Όμως, υπήρχε και μια άλλη όψη των πραγμάτων: η έμφαση στην ενότητα συνεπαγόταν την αθώωση των Νοτίων και τον υποτονισμό του δεδομένου πως κύριός τους σκοπός ήταν η συνέχιση της δουλείας. Αυτό επέτρεψε στους Νότιους, με τη βοήθεια κάποιων δικαστικών αποφάσεων, να μετατρέψουν την απελευθέρωση των δούλων σε συνέχιση των διακρίσεων ενάντια στους μαύρους, κάτω από το πρόσχημα της διαφορετικότητας στη βάση του χρώματος. Θα περνούσε ένας ακόμα αιώνας και θα χρειαζόντουσαν νέοι αγώνες από τους ίδιους τους μαύρους (βλ. Μάρτιν Λούθερ Κινγκ) για να αποκτήσουν πολιτικά δικαιώματα και να υπάρξει πραγματική ισότητα στην Αμερική.
Στη συνέχεια θα άρχιζε μια σταδιακή αναθεώρηση της ιστορίας της Αμερικής, που θα αναγνώριζε ότι η ενότητα της χώρας στήθηκε στη συνεχιζόμενη εκμετάλλευση των μαύρων. Τα τελευταία χρόνια, μετά τα αυξανόμενα δείγματα κρατικής βίας ενάντια σε μαύρους πολίτες (βλ. δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ από λευκό αστυνομικό), και το αντίστοιχο κίνημα «είμαστε όλοι μαύροι», αναδείχθηκε μια πιο έντονη κριτική ενάντια στον διαχρονικό ρατσισμό των Νοτίων, που συνοδεύτηκε με πιέσεις για κατεδαφίσεις μνημείων της Συνομοσπονδίας, αλλαγές ονομάτων δημόσιων χώρων, κ.ο.κ. - αρκετά απο τα οποία αφορούσαν στον Λι ( ακόμα και ο Τζέφερσον αμφισβητήθηκε στο πλαίσιο αυτό ως ιδιοκτήτης δούλων).
Η περίπτωση του Γάλλου στρατηγού Πεταίν: Ο Πεταίν ήταν Γάλλος στρατηγός που διακρίθηκε στον Α´ Π.Π. και θεωρήθηκε ήρωας για τη χώρα του, οπότε και του αποδόθηκαν ανάλογες τιμές και αξιώματα - αρχικά στον στρατιωτικό τομέα και αργότερα στην πολιτική. Όμως, με την έναρξη του Β´ Π.Π. και τη γρήγορη και αναπάντεχη νίκη της Γερμανίας επί της Γαλλίας, ο Πεταίν ως Πρωθυπουργός πλέον της Γαλλίας υπέγραψε ανακωχή με τους Γερμανούς - μετά από σχετική απόφαση του Κοινοβουλίου, με μεγάλη μάλιστα πλειοψηφία.
Στη συνέχεια, σαν επικεφαλής της κατοχικής κυβέρνησης με έδρα στην πόλη Βισύ (γνωστή και ως «καθεστώς Βισύ»), ο Πεταίν είχε την ευθύνη διακυβέρνησης των νότιων «ελεύθερων» περιοχών της Γαλλίας, με απώτερο έλεγχο από τους Γερμανούς. Άλλοι Γάλλοι που δεν δέχτηκαν τη συνθηκολόγηση, δημιούργησαν κυβέρνηση στην εξορία υπό την ηγεσία του στρατηγού Ντε Γκωλ, ενώ αρκετοί δημιούργησαν τα σώματα αντίστασης εντός της Γαλλίας.
Στη διάρκεια της κατοχής ο Πεταίν φάνηκε να υποτάσσεται εντελώς στις γερμανικές Αρχές, πολλές φορές με δική του πρωτοβουλία. Για παράδειγμα, στέρησε πολλά δικαιώματα (π.χ. τη γαλλική υπηκοότητα) στους Εβραίους και παρέδωσε χιλιάδες από αυτούς στους Γερμανούς, υποβοηθώντας στην εξόντωσή τους. Υιοθέτησε αυταρχικές και συντηρητικές μεθόδους διοίκησης, ανατρέποντας τις δημοκρατικές παραδόσεις της Γαλλίας. Μετά τη λήξη του Β´ Π.Π., ο Πεταίν καταδικάστηκε από Στρατοδικείο σε θάνατο για έσχατη προδοσία. Όμως, ο Ντε Γκωλ, που είχε στο μεταξύ γίνει Πρόεδρος της Γαλλίας, μετέτρεψε την ποινή του σε ισόβια, επικαλούμενος την πρότερη συνεισφορά του, αλλά και το προχωρημένο της ηλικίας του.
Έκτοτε οι συζητήσεις για τη στάση που θα έπρεπε να τηρούν οι Γάλλοι έναντι στον Πεταίν, συνεχίζουν. Το 2018 και την εκατονταετή επέτειο της νίκης στον Α´Π.Π., ο Πρόεδρος Μακρόν είχε ανακοινώσει πως θα αποδίδονταν τιμές σε όσους στρατιωτικούς είχαν διακριθεί στον τότε αγώνα, συμπεριλαμβανομένου και του Πεταίν. Αμέσως υπήρξαν τόσο μεγάλες αντιδράσεις, που ο Μακρόν υποχώρησε, διευκρινίζοντας πως ο Πεταίν δεν θα περιλαμβανόταν στους τιμώμενους. Είναι σημαντικό να τονισθεί πως υπέρμαχοι στις αντιδράσεις ήταν πολλοί Γαλλοεβραίοι, που δεν ήταν έτοιμοι να ξεχάσουν τον ρόλο του Πεταίν στις εξοντώσεις των Εβραίων.
Συγκρίσεις με τον Γρίβα
Το τραγικό λάθος του Γρίβα ήταν η υπερβολική προσκόλλησή του στον στόχο της Ένωσης σε ένα στάδιο που αυτός ήταν πλέον ανέφικτος και στο οποίο η πολιτική ηγεσία τον είχε εγκαταλείψει. Επέμεινε να επιβάλει τον στόχο αυτό διά της βίας, ιδρύοντας παράνομη οργάνωση που έστρεψε τα όπλα ενάντια στο κράτος. Αυτό αποτελεί έσχατη προδοσία την οποία δεν αναιρεί ούτε η ηρωική του ηγεσία της πρώτης ΕΟΚΑ, ούτε τα λάθη και οι υπερβολές των αντιπάλων του. Αυτά μπορούν να προσμετρήσουν ως ελαφρυντικά στην επιβολή ποινής, στις συνειδήσεις μας, όπως έγινε στην περίπτωση του Πεταίν. Δεν αποδίδονται όμως κρατικές τιμές στον Πεταίν, έστω κι αν πέρασαν δεκαετίες από τη δράση του. Ούτε και η αρχική του ηρωική προσφορά, αντισταθμίζει τα μετέπειτα εγκλήματά του.
Ο Λι είχε στο ενεργητικό του πως μετά την ήττα των Νοτίων αρνήθηκε να συνεχίσει την αντιπαράθεση με ανταρτοπόλεμο, επιμένοντας στην ανάγκη ενότητας - αντίθετα απο τον Γρίβα που υποδαύλισε τον διχασμό. Όμως, ο Λι είχε αρχικά πολεμήσει την Ένωση, στηρίζοντας τον Νότο και τους θεσμούς του - κυρίως τη δουλεία. Πράγμα που οι απόγονοι των δούλων ποτέ δεν ξέχασαν, έστω κι αν μεσολάβησαν περισσότερα από 150 χρόνια από τον Εμφύλιο - οπότε και επανέφεραν επιτακτικά το ζήτημα των κρατικών τιμών για τον Λι και άλλους Νότιους ήρωες, απαιτώντας την αναίρεσή τους. Οι «τραγικοί ήρωες» μπορούν να έχουν τη συμπάθειά μας, αλλά όχι τις επίσημες τιμές της Πολιτείας.
*Κοινωνιολόγου, προέδρου Ιδρύματος Universitas
