Γιώργος Κουμουλλής
Πριν έναν αιώνα στη Κύπρο, ακόμα και πριν 70-80 χρόνια, τα Χριστούγεννα ήταν μια καθαρά θρησκευτική εορτή. Ο περισσότερος κόσμος ζούσε σε χωριά και δεν είναι υπερβολικό να πούμε ότι κυριολεκτικά όλοι οι κάτοικοι των χωριών πηγαίνανε στην εκκλησία τα Χριστούγεννα. Κι αν κάποιοι -μετρητοί τότε στα δάκτυλα- απέρριπταν την οργανωμένη θρησκεία ή τις θρησκευτικές πρακτικές που θεωρούσαν δεισιδαιμονίες, την ημέρα εκείνη, όπως και το Πάσχα, ένιωθαν την υποχρέωση να εκκλησιαστούν. Η ακολουθία των Χριστουγέννων, του όρθρου και της θείας λειτουργίας, ξεκινούσε χαράματα, στις 5 κι όχι στις 7.30 το πρωί, όπως συμβαίνει τώρα.
Δεν υπήρχε τότε έθιμο να δίνεις και να παίρνεις δώρα τα Χριστούγεννα. Ελάχιστα σπίτια στις πόλεις είχαν χριστουγεννιάτικο δένδρο, ενώ στα χωριά μόνο στα σχολεία θα μπορούσε να δει κάποιος χριστουγεννιάτικο δέντρο και, εν πάση περιπτώσει, δεν ήταν φορτωμένο με δώρα. Πριν τα μέσα του 20ού αιώνα το βιοτικό επίπεδο ήταν πολύ χαμηλό και ίσως η πιο ακριβής περιγραφή της τότε κατάστασης να είναι «μεροδούλι-μεροφάι». Άρα υπήρχε ελάχιστη ζήτηση για αγορά παιχνιδιών. Και να ήθελε κάποιος να αγοράσει ένα παιχνίδι δεν υπήρχαν καταστήματα παιχνιδιών. Μόνο τα καταστήματα που πουλούσαν παιδικά ρούχα στις πόλεις πουλούσαν επίσης μικρά δώρα, όπως αυτοκινητάκια. Εκτός τούτου, τα παιδιά της τότε εποχής είχαν τα δικά τους παιχνίδια εντελώς ανέξοδα, όπως τα «λιγκρί», «βασιλέα», «χωστό». Ακόμα τα κορίτσια κατασκευάζανε τα ίδια τις κούκλες τους με βαμβάκι και ρούχα.
Ας έρθουμε τώρα στη σύγχρονη εποχή: η χριστιανική γιορτή έχει γίνει πλέον κοσμική. Χαρακτηρίζεται από υπερβολική κατανάλωση και γιορτάζεται πλέον σε όλο τον κόσμο. Φώτα στους δρόμους, προσφορές στα καταστήματα, ποικίλα δώρα που δεν χρησιμοποιούνται ποτέ -όλα φαίνεται να συνοψίζουν έναν κόσμο του οποίου πρωταρχικός στόχος είναι να καταναλώνει όλο και περισσότερα υλικά αγαθά. Τα καταστήματα ανταγωνίζονται στην παρουσίαση αυτών που προσφέρουν, για να προσελκύσουν την προσοχή των πελατών. Οι διαφημιστές χρησιμοποιούν οπτικά και ηχητικά «κόλπα». Οι χριστουγεννιάτικες μελωδίες, που ακούμε συχνά, δεν μεταδίδονται για να δοξάσουν τον Κύριον ημών Ιησού Χριστόν, αλλά για να δημιουργήσουν μια ατμόσφαιρα που σαγηνεύει τους δυνητικούς αγοραστές. Αυτή είναι η τέχνη της διαφήμισης, η περιγραφή της οποίας θα άξιζε ένα ολόκληρο άρθρο από μόνη της. Εντυπωσιάζει επίσης η ποικιλία των δώρων που μπορούν να δοθούν για τα Χριστούγεννα ή την Πρωτοχρονιά. Υπάρχουν τα πάντα, ειδικά για τα παιδιά, από τα κλασικά παιχνίδια μέχρι τις πιο προηγμένες ηλεκτρονικές συσκευές, για να μην αναφέρω τις κονσόλες παιχνιδιών, τα βίντεο που τις συνοδεύουν και τόσα άλλα αντικείμενα, για μικρούς και μεγάλους. To θρησκευτικό περιοδικό «Ευχή» στην έκδοση του Απρίλη 2023 προσπαθεί να εξηγήσει αυτή την κοσμογονική αλλαγή: «Κατάφερε ο διάβολος να κάνει τα Χριστούγεννα μία ατραξιόν. Μια γιορτή καθαρά θρησκευτική τη μετέτρεψε σε εμποροπανήγυρη όπου πουλάνε έμποροι την πραμάτεια τους και οι πελάτες καλύπτουν την καταναλωτική τους μανία. Κατάφερε ο διάβολος ακόμη στις ευχές που ανταλλάσσουμε να μην αναφερόμαστε στη γέννηση του Χριστού και αντί να λέμε «καλά Χριστούγεννα», να λέμε καλές γιορτές». Και βέβαια τα Χριστούγεννα έχουν γίνει μια ατραξιόν που δεν έχει σχέση με τη θρησκεία. Αλλά δεν είναι ο διάβολος -την ύπαρξη του οποίου ο επιστημονικός κόσμος δεν αποδέχεται- που επέφερε αυτή την κοσμογονική αλλαγή αλλά η εκκοσμίκευση και η παγκοσμιοποίηση
Εκτός από τη θρησκευτική ή ηθική κριτική, υπάρχει πλέον και οικολογική κριτική αυτής της υπερβολικής κατανάλωσης. Τα αληθινά χριστουγεννιάτικα δέντρα μπορεί να έχουν επιβλαβείς περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Οι μονοκαλλιέργειες χριστουγεννιάτικων δέντρων δεν λειτουργούν ως καλά ενδιαιτήματα για διάφορα είδη. Επίσης, ενώ ένα αληθινό δέντρο φαίνεται ευεργετικό για το περιβάλλον καθώς δεσμεύει άνθρακα κατά τη διάρκεια της ζωής του, πολλά δέντρα καίγονται μετά τα Χριστούγεννα, απελευθερώνοντας τον άνθρακα πίσω στην ατμόσφαιρα. Εάν τα δέντρα οδηγούνται σε χώρους υγειονομικής ταφής, μπορεί να απελευθερώσουν ακόμη περισσότερα αέρια του θερμοκηπίου (ιδίως μεθάνιο) κατά τη διάρκεια της αργής διαδικασίας αποσύνθεσης. Τα τεχνητά δέντρα κατασκευάζονται συνήθως από πλαστικό και συνεπάγονται υψηλό αποτύπωμα άνθρακα κατά την παραγωγή τους, αλλά μπορούν να επαναχρησιμοποιηθούν για αρκετά χρόνια.
Ένας άλλος βασικός περιβαλλοντικός αντίκτυπος που συνδέεται με τα χριστουγεννιάτικα δώρα είναι ο όγκος των αποβλήτων που παράγονται από τη συσκευασία και το χαρτί περιτυλίγματος. Υπολογίζεται ότι πάνω από 800.000 τόνοι πλαστικής συσκευασίας πετιούνται κάθε Χριστούγεννα στην ΕΕ, μαζί με μεγάλους όγκους γυαλιού, χαρτιού και χαρτονιού. Ο όγκος του χαρτονιού που χρησιμοποιείται μόνο για τη συσκευασία των κονσολών παιχνιδιών Xbox, PlayStation και Nintendo θα μπορούσε να καλύψει μια περιοχή ίση με 1.300 τετραγωνικά χιλιόμετρα, δηλαδή το 1/7 της Κύπρου (βλ. «Exploring the impact of holiday gifts» της Christie Klimas, σελίδες 66-72).
Ένα άλλο περιβαλλοντικό ζήτημα είναι τα χριστουγεννιάτικα φώτα που χρησιμοποιούνται για τη διακόσμηση τόσο του εσωτερικού όσο και του εξωτερικού χώρου των σπιτιών και των δημόσιων χώρων κατά την περίοδο των Χριστουγέννων. Αναλογιστήκαμε πόσο μας στοιχίζει αυτή η άφθονη (αλόγιστη μήπως;) ενέργεια; Να υπενθυμίσω άραγε ότι η Κύπρος δεν διαθέτει πρωτογενείς πηγές ενέργειας, για αυτό η ΑΗΚ βασίζεται για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας αποκλειστικά σε εισαγόμενα καύσιμα, κυρίως μαζούτ; Σύμφωνα με την εφημερίδα «THE TIMES» (17/12/2023), στο Ηνωμένο Βασίλειο η ποσότητα ηλεκτρικής ενέργειας που χρησιμοποιείται από το κοινό μόνο την ημέρα των Χριστουγέννων είναι αρκετή για να φωτίσει τον Πύργο του Άιφελ για 50 χρόνια ή τον Παρθενώνα για 70 χρόνια!
Συμπερασματικά, οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις των εορτασμών των Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς θα πρέπει να μας ωθήσουν να επανεξετάσουμε αυτές τις παραδόσεις υπό το πρίσμα των σημερινών οικολογικών ανησυχιών. Τίθεται το ερώτημα: Μπορούν αυτά τα πολιτιστικά σύμβολα να διατηρηθούν με πιο βιώσιμο τρόπο ή απαιτείται μια θεμελιώδης αλλαγή στις εορταστικές πρακτικές;
*Οικονομολόγος, κοινωνικός επιστήμονας
