Του Ανδρέα Γρ. Ορφανίδη*
Οι τουρκικοί σχεδιασμοί, όπως αυτοί έχουν διαμορφωθεί τα τελευταία χρόνια, αποτελούν μία από τις πιο σοβαρές προκλήσεις για την Ελλάδα, την Κύπρο και την ευρύτερη σταθερότητα της Ανατολικής Μεσογείου. Η Τουρκία ακολουθεί μια πολιτική αναθεωρητισμού που βασίζεται στην ιδεολογία της «Γαλάζιας Πατρίδας». Η ιδεολογία αυτή υπερβαίνει τις παραδοσιακές γεωπολιτικές φιλοδοξίες και εισάγει μια διευρυμένη αντίληψη κυριαρχίας, η οποία περιλαμβάνει τόσο θαλάσσιες όσο και ενεργειακές διεκδικήσεις. Ταυτόχρονα, η ενίσχυση της τουρκικής στρατιωτικής ισχύος, η παράνομη δραστηριότητα στις αποκλειστικές οικονομικές ζώνες (ΑΟΖ) άλλων χωρών, οι μονομερείς κινήσεις όπως το τουρκολιβυκό μνημόνιο, ο εποικισμός της Αμμοχώστου, οι προσπάθειες αναγνώρισης του ψευδοκράτους, και η επιμονή για λύση δύο κρατών στο Κυπριακό, καταδεικνύουν τις προθέσεις της Άγκυρας να δημιουργήσει τετελεσμένα στην περιοχή. Πρόσφατα, μέσω ενός στρατηγικά σχεδιασμένου μανιφέστου, στοχεύει στην αύξηση της γεωπολιτικής της επιρροής και του ελέγχου στην Ανατολική Μεσόγειο, ειδικότερα σε Κύπρο και Ελλάδα. Οι τουρκικοί σχεδιασμοί βασίζονται σε πολλαπλές πρωτοβουλίες, τόσο σε επίπεδο στρατιωτικής παρουσίας όσο και μέσω δράσεων ήπιας ισχύος. Οι πρόσφατες υψηλού επιπέδου επαφές επαναπροσέγγισης Ελλάδας-Τουρκίας παρέχουν μεν ευκαιρίες για διάλογο, αλλά παράλληλα αναδεικνύουν τη συνεχιζόμενη στρατηγική πίεση της Άγκυρας.
Η «Γαλάζια Πατρίδα» αποτελεί έναν από τους πυλώνες της νέας τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Μέσω αυτής, η Τουρκία επιδιώκει να ελέγξει θαλάσσιες ζώνες που ανήκουν στα χωρικά ύδατα ή στις ΑΟΖ γειτονικών κρατών. Οι διεκδικήσεις της εκτείνονται σε περιοχές του Αιγαίου, της Ανατολικής Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας. Η στρατηγική της Άγκυρας δεν περιορίζεται μόνο στην ενίσχυση της ναυτικής της παρουσίας, αλλά αποσκοπεί και στην αξιοποίηση ενεργειακών πόρων, αγνοώντας τις αρχές του διεθνούς δικαίου όπως αυτές καθορίζονται από τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας. Οι ενέργειες αυτές στοχεύουν στη διαμόρφωση μιας νέας πραγματικότητας στην περιοχή, την οποία η Τουρκία επιδιώκει να νομιμοποιήσει με το πέρασμα του χρόνου. Παράλληλα, η Άγκυρα επενδύει σημαντικά στη στρατιωτική της βιομηχανία. Ο στρατιωτικός εξοπλισμός, οι φρεγάτες, τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη (drones) και τα σύγχρονα πυραυλικά συστήματα ενισχύουν την αποτρεπτική ικανότητα της Τουρκίας και της παρέχουν τη δυνατότητα να ασκεί επιθετική πολιτική σε πολλαπλά μέτωπα. Αυτή η ενίσχυση της στρατιωτικής ισχύος συνοδεύεται από μια εξίσου δυναμική διπλωματική πολιτική.
Οι τουρκικές ενέργειες έχουν σοβαρές επιπτώσεις για την Κύπρο και την Ελλάδα. Στην περίπτωση της Κύπρου, οι παράνομες επεμβάσεις και έρευνες στην ΑΟΖ της και η συστηματική αμφισβήτηση της κυριαρχίας της θέτουν σε κίνδυνο τα ενεργειακά της σχέδια. Η Κυπριακή Δημοκρατία, σε συνεργασία με διεθνείς ενεργειακούς κολοσσούς, έχει προχωρήσει σε σημαντικές συμφωνίες για την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων φυσικού αερίου. Ωστόσο, οι τουρκικές παρεμβάσεις δημιουργούν κλίμα αστάθειας, καθυστερούν την πρόοδο των έργων και αποθαρρύνουν επενδυτές. Στην περίπτωση της Ελλάδας, η αμφισβήτηση των ελληνικών κυριαρχικών δικαιωμάτων στο Αιγαίο αποτελεί διαρκή απειλή για την εδαφική της ακεραιότητα.
Η Τουρκία ενισχύει την παρουσία της στα κατεχόμενα της Κύπρου με την κατασκευή αναβαθμισμένων σύγχρονων στρατιωτικών βάσεων. Παράλληλα, στοχεύει στη διπλωματική αναγνώριση της αποσχιστικής οντότητας των κατεχομένων μέσω διεθνών πιέσεων και συνεργασιών με χώρες όπως Καύκασο, Αφρική και Ασία. Ο απώτερος στόχος της είναι η νομιμοποίηση της υποτελούς στην Τουρκία λεγόμενης «τδβκ», και η εδραίωση του status quo στην Κύπρο υπό όρους που διασφαλίζουν την κυριαρχία της στην περιοχή. Σε επίπεδο ενεργειακής στρατηγικής, η Άγκυρα επιδιώκει την επέκταση των ερευνών για υδρογονάνθρακες στην Ανατολική Μεσόγειο, περιλαμβάνοντας περιοχές των κατεχομένων και άλλων στην ΑΟΖ της Κυπριακής Δημοκρατίας. Αυτό ενισχύει τον επιδιωκόμενο γεωπολιτικό της ρόλο, ενώ ταυτόχρονα αποβλέπει στο να της αποφέρει οικονομικά πλεονεκτήματα.
Η αποσταθεροποιητική συμπεριφορά της Τουρκίας δεν περιορίζεται μόνο σε διμερείς σχέσεις, αλλά επηρεάζει ευρύτερα τη διεθνή κοινότητα. Ο Ερντογάν, για παράδειγμα, σε νέα εθνικιστική ρητορική, δήλωσε πως «η μισή καρδιά του βρίσκεται στο Καζιάντεπ της Τουρκίας και η άλλη μισή στη Δαμασκό και στο Χαλέπι της Συρίας», υποδηλώνοντας όραμα για τουρκική επιρροή στην περιοχή. Παράλληλα, η Άγκυρα συνεχίζει να ενισχύει την παρουσία της στη Μέση Ανατολή, εκμεταλλευόμενη γεωπολιτικές κρίσεις. Αυτές οι δηλώσεις συνδέονται με τη νεο-οθωμανική στρατηγική της Τουρκίας, προκαλώντας ανησυχίες για αποσταθεροποίηση. Οι αναθεωρητικές κινήσεις της Άγκυρας υπονομεύουν την περιφερειακή ασφάλεια και θέτουν σε κίνδυνο τη συνεργασία των χωρών της Ανατολικής Μεσογείου. Χώρες όπως η Αίγυπτος, το Ισραήλ και η Ιταλία ανησυχούν για τις τουρκικές φιλοδοξίες και συνεργάζονται στενότερα με την Ελλάδα και την Κύπρο για την αντιμετώπιση των προκλήσεων. Η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) και οι ΗΠΑ έχουν καταδικάσει επανειλημμένα τις τουρκικές ενέργειες, αλλά η αντίδρασή τους παραμένει σε μεγάλο βαθμό περιορισμένη σε λεκτικό επίπεδο, καθώς η Άγκυρα παραμένει στρατηγικός εταίρος στο ΝΑΤΟ και διατηρεί σημαντικό ρόλο στις εξελίξεις στη Μέση Ανατολή.
Απέναντι σ’ αυτή τη διαρκή πρόκληση, η Ελλάδα και η Κύπρος καλούνται να υιοθετήσουν μια πολυδιάστατη στρατηγική που να περιλαμβάνει διπλωματικές, στρατιωτικές και νομικές ενέργειες. Ένα πρώτο βήμα είναι η ενίσχυση της αποτρεπτικής τους ισχύος. Η Ελλάδα έχει ήδη προχωρήσει στην απόκτηση σύγχρονων οπλικών συστημάτων. Παράλληλα, η στρατιωτική συνεργασία με στρατηγικούς εταίρους, όπως οι ΗΠΑ, η Γαλλία και το Ισραήλ, ενισχύει την αμυντική της δυνατότητα. Στην Κύπρο, η αμυντική θωράκιση μπορεί να ενισχυθεί μέσω στενότερης συνεργασίας με την Ελλάδα, τις ΗΠΑ, τη Γαλλία και το Ισραήλ, αλλά και σύναψης συμφωνιών με άλλες χώρες της περιοχής.
Σε διπλωματικό επίπεδο, είναι απαραίτητη η κινητοποίηση της διεθνούς κοινότητας για την καταδίκη των τουρκικών ενεργειών. Η Ελλάδα και η Κύπρος πρέπει να αναδείξουν την παραβατική συμπεριφορά της Τουρκίας στα διεθνή φόρα, όπως ο ΟΗΕ, η ΕΕ και το ΝΑΤΟ. Η σύναψη και περαιτέρω ανάπτυξη τριμερών συνεργασιών με χώρες όπως η Αίγυπτος και το Ισραήλ αποτελεί μια αποτελεσματική στρατηγική για την ενίσχυση της περιφερειακής ασφάλειας. Επιπλέον, η προσέγγιση της ΕΕ πρέπει να είναι πιο αποφασιστική, με στρατηγική έγκαιρης επιβολής κυρώσεων όταν χρειαστεί, που να πλήττουν ουσιαστικά την τουρκική οικονομία και τις γεωπολιτικές φιλοδοξίες της Άγκυρας.
Ο ενεργειακός τομέας αποτελεί έναν ακόμη κρίσιμο πυλώνα στη στρατηγική αντιμετώπισης της Τουρκίας. Η αξιοποίηση των ενεργειακών πόρων της Ανατολικής Μεσογείου, μέσω έργων όπως ο αγωγός EastMed, ενισχύει τη στρατηγική θέση της Ελλάδας και της Κύπρου και προωθεί την ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης. Η συνεργασία με διεθνείς ενεργειακούς κολοσσούς και η συμμετοχή τρίτων χωρών στα ενεργειακά έργα της περιοχής λειτουργούν ως ασπίδα απέναντι στις τουρκικές διεκδικήσεις. Το διεθνές δίκαιο μπορεί να αποτελέσει ένα ισχυρό εργαλείο για την υπεράσπιση των ελληνικών και κυπριακών κυριαρχικών δικαιωμάτων. Η Ελλάδα έχει ήδη προχωρήσει σε συμφωνίες οριοθέτησης θαλασσίων ζωνών με χώρες όπως η Ιταλία και η Αίγυπτος, ενώ θα μπορούσε να εξετάσει το ενδεχόμενο προσφυγής σε διεθνή δικαστήρια για την επίλυση διμερών διαφορών. Παράλληλα, η Κύπρος πρέπει να συνεχίσει να υπερασπίζεται τα κυριαρχικά της δικαιώματα στην ΑΟΖ της, αξιοποιώντας κάθε νομικό και διπλωματικό μέσο.
Τέλος, η εσωτερική συνοχή είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των τουρκικών προκλήσεων. Η δημιουργία μιας ενιαίας εθνικής στρατηγικής, που να υπερβαίνει τις κομματικές διαφορές, είναι κρίσιμης σημασίας. Η ενημέρωση της κοινής γνώμης για τα εθνικά θέματα και η καλλιέργεια πνεύματος ενότητας μπορούν να ενισχύσουν την εθνική αντίσταση στις τουρκικές επιβουλές. Η πρόσφατη επαναπροσέγγιση Ελλάδας-Τουρκίας προσφέρει δυνατότητες για αποκλιμάκωση των εντάσεων, όχι όμως εγκατάλειψη από την Τουρκία των πάγιων σχεδιασμών της. Οι συνεχιζόμενες τουρκικές διεκδικήσεις απαιτούν από την ελληνική και την κυπριακή πλευρά προσεκτικό στρατηγικό σχεδιασμό και επαγρύπνηση. Απαραίτητη είναι η ενίσχυση των αμυντικών και διπλωματικών μηχανισμών, η ενεργοποίηση των διεθνών συμμαχιών, η αξιοποίηση της ενεργειακής διπλωματίας, αλλά και η διαρκής πίεση και ετοιμότητα για διαπραγματεύσεις σε επίπεδο διεθνούς δικαίου.
Οι τουρκικοί σχεδιασμοί αποτελούν μια διαρκή πρόκληση για την Ελλάδα, την Κύπρο και την περιφερειακή σταθερότητα. Η απάντηση σ’ αυτή την πρόκληση απαιτεί συντονισμένες και αποφασιστικές ενέργειες σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Με την ενίσχυση της στρατιωτικής και της διπλωματικής τους θέσης, την αξιοποίηση του διεθνούς δικαίου και την εμβάθυνση των διεθνών συνεργασιών, η Ελλάδα και η Κύπρος μπορούν να θωρακιστούν απέναντι στις τουρκικές φιλοδοξίες και να διασφαλίσουν την εθνική τους κυριαρχία και ασφάλεια. Η προσαρμογή στις νέες γεωπολιτικές συνθήκες είναι αναγκαία και επείγουσα, με στόχο τη διατήρηση της ειρήνης και της σταθερότητας στην περιοχή. Η στρατηγική της Τουρκίας, όπως αποτυπώνεται στο πρόσφατο μανιφέστο της και στις πράξεις της, δείχνει την πρόθεσή της να εδραιώσει τη θέση της ως κυρίαρχη δύναμη στην Ανατολική Μεσόγειο. Ελλάδα και Κύπρος καλούνται να απαντήσουν με ολοκληρωμένο στρατηγικό σχεδιασμό που να συνδυάζει διπλωματικές, αμυντικές και οικονομικές πρωτοβουλίες και δράσεις για την προστασία των εθνικών τους συμφερόντων.
*Καθηγητή-ανθρωπολόγου στο Philips University, πρώην πρύτανη και πρώην προέδρου του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Ιδρυμάτων Ανώτερης Εκπαίδευσης (EURASHE)
