Τη δεκαετία του 1990 είχαμε τέσσερις σημαντικές παγκόσμιες εξελίξεις, οι οποίες διαμόρφωσαν το σήμερα. Όχι μόνο σε επίπεδο τρόπου ζωής, αλλά και αντιλήψεων:
(α) Η εκτόξευση της τεχνολογίας και του διαδικτύου.
(β) Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και μιας πλειάδας σοσιαλιστικών καθεστώτων.
(γ) Η επιτάχυνση μιας οικονομικής-εμπορικής διαδικασίας που ξεκίνησε την επομένη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και που ονομάστηκε παγκοσμιοποίηση.
(δ) Η επιτάχυνση της ευρωπαϊκής ενοποίησης (από το Μάαστριχτ στη Νίκαια).
Αυτή η τετράδα είναι που μας καθορίζει σήμερα.
Η βαρύτητα
Η κάθε μια από αυτές τις ομάδες γεγονότων έχει από μόνη της εξαιρετική βαρύτητα. Τόση που δεν χρειάζεται να επιχειρηματολογήσει κανείς. Όταν συνέβαιναν είχαμε τη συναίσθηση ότι γίνεται κάτι συνταρακτικό. Αργότερα, μέσα στον 21ο αιώνα, συνειδητοποιήσαμε ακόμη περισσότερο το εύρος των συνεπειών τους, κυρίως σε πολιτικό και οικονομικό επίπεδο.
Εκείνο που δύσκολα συνειδητοποιούμε είναι ότι αυτές οι ομάδες γεγονότων δεν λειτουργούν απλώς ξεκομμένα η μια από την άλλη, αλλά έχουν ως σύνολο και μια προστιθέμενη αξία. Παράγουν και κάτι άλλο, πέρα από το άθροισμα του συνόλου τους.
Για να το συνειδητοποιήσουμε, πρέπει να σκεφτούμε συγκριτικά: Τη δεκαετία του 1980 δικαιούμασταν να μιλούμε για πράγματα που η πραγματικότητα της δεκαετίας του 1990 περίπου τα «απαγόρευε» με βάση τη λογική. Για παράδειγμα,
• το 1985 κάποιος δικαιούτο να μιλά για την «ιστορικά αναπόφευκτη» επικράτηση του σοσιαλισμού, με βάση τον μαρξιστικό ντετερμινισμό. Το 1995 δεν δικαιούτο με βάση τη λογική και την πραγματικότητα.
• Το 1985 δικαιούτο κάποιος να ελπίζει ότι η αμοιβή θα μπορούσε να ανταποκρίνεται, αν όχι στις ανάγκες, τουλάχιστον στο ύψος και την ποιότητα της προσφερόμενης εργασίας. Το 1995 η πραγματικότητα τού έλεγε να σταματήσει να ελπίζει, γιατί οι νόμοι της αγοράς σε παγκόσμιο επίπεδο καθορίζουν άλλα κριτήρια.
• Το 1985 κάποιος μπορούσε να απευθύνεται στο κράτος του και να ζητά προστασία της κοινωνίας από την εισβολή ξένων προϊόντων και προτύπων. Το 1995 η τεχνολογία και οι παγκοσμιοποιημένες εμπορικές συνθήκες καθιστούσαν τη μόνωση ανέφικτη.
Η άλλη διάσταση
Όλα αυτά δεν μένουν μόνο στο επίπεδο του τι μπορούμε να επιδιώκουμε και τι όχι. Διότι δεν «παγκοσμιοποιήθηκε» μόνο η οικονομία. «Παγκοσμιοποιήθηκε» και ο τρόπος σκέψης.
Ο ένας τρόπος επίδρασης της τετράδας είναι η ομογενοποίηση του τρόπου σκέψης. Όταν βλέπουμε, ακούμε και κάνουμε τα ίδια πράγματα, τότε τείνουμε να σκεφτόμαστε και με τον ίδιο τρόπο.
Ο δεύτερος τρόπος επίδρασης, κάπως λιγότερο ευνόητος, είναι η σκλήρυνση της πραγματικότητας έναντι της βούλησης και της προσδοκίας. Για παράδειγμα, το 1985 δικαιούτο κάποιος να πιστεύει ότι η συμμετοχή του σε κινήματα, διαδηλώσεις, εκδηλώσεις και δράσεις θα έκανε τη διαφορά. Σήμερα, αυτό δεν μπορεί να επιβάλει ούτε στοιχειώδεις απαιτήσεις μιας κοινωνίας, όπως ο περιορισμός της διαφθοράς και η οικοδόμηση ενός κράτους δικαίου.
Αποτέλεσμα: Εκεί όπου οι αρχές της δημοκρατίας και της χρηστής διοίκησης είχαν ήδη προλάβει να γίνουν «καθεστώς», είναι ανίκητες· και οι αντίστοιχες κοινωνίες προχωρούν ακόμη περισσότερο. Εκεί όπου αυτές οι αρχές δεν πρόλαβαν να στεριώσουν πριν το 1990, «καθεστώς» έγινε η εικονική δημοκρατία, η διαφθορά, η διαπλοκή και ο λαϊκισμός. Και αυτά έχουν χαρακτηριστικά «ανίκητης πραγματικότητας», με τάση εμβάθυνσης και διεύρυνσης.
Το 2023 ο Ν. Αναστασιάδης παρέδωσε μια Κύπρο με πολύ πιο νομιμοποιημένη διαφθορά από εκείνη που παρέλαβε. Σήμερα, ο Ν. Χριστοδουλίδης διορίζει σε επίσημες θέσεις όποιον φανταστεί και ο πιο απαισιόδοξος για τη διαπλοκή, και δεν κουνιέται φύλλο. Με πολύ μεγαλύτερη άνεση νομιμοποίησης, ακόμη και από τον προκάτοχό του. Η άσκηση του «Πρόεδρος είμαι, ό,τι θέλω κάνω» από δεκαετία σε δεκαετία επιδεινώνεται αντί να βελτιώνεται.
Ιδεολογίες και προβλήματα
Παλαιότερα, υπήρχε και ποιοτικά διαφορετικός τρόπος αντιμετώπισης συγκεκριμένων προβλημάτων.
Για παράδειγμα, παλαιότερα η πλειονότητα των ενεργών Παλαιστινίων θεωρούσε όχι απλώς εφικτή αλλά και μοναδική λύση τη διάλυση του Ισραήλ και την εξαφάνισή του ως κράτος. Σήμερα, μόνο οι πολύ ακραίοι πιστεύουν κάτι τέτοιο. Μάλιστα, επειδή η γνώση και η πληροφόρηση στον 21ο αιώνα είναι πολύ πιο προσβάσιμα αγαθά, η λογική δεν μπορεί να συνηγορήσει σε κάτι τέτοιο. Γι’ αυτό και πλέον μόνο οι φανατικοί μουσουλμάνοι ανάμεσα στους Παλαιστινίους μπορούν να πιστεύουν σ’ αυτό –σε αντίθεση π.χ. με τη δεκαετία του 1980, που η πλειονότητα όσων το πίστευαν ήταν άθρησκοι αριστεροί. Γιατί μόνο αν είσαι σίγουρος ότι ο Θεός θα σε βοηθήσει (ενεργώντας ακραίως μεροληπτικά…) μπορείς πια να πιστεύεις σε κάτι τέτοιο, δηλαδή στην επίτευξη αυτού που η πραγματικότητα χαρακτηρίζει ανέφικτο.
Θα μπορούσε να απαντήσει κάποιος: Ε, τότε, αφού πια η πραγματικότητα είναι πιο άτεγκτη σε σχέση με τα «θέλω», γιατί έχουμε επιδείνωση της έντασης; Λογικά, αυτό θα έπρεπε να κάνει τους Παλαιστινίους να αντιλαμβάνονται ότι μόνη λύση είναι η ειρήνευση μέσω δύο κρατών. Το ίδιο και οι Ισραηλινοί, θα έπρεπε να αντιληφθούν ότι δεν μπορούν να εξαλείψουν όλο τον αραβικό και μουσουλμανικό κόσμο και να δεχτούν τα δύο κράτη.
Η απάντηση δεν βρίσκεται μόνο στην ψυχολογία (άρνηση αποδοχής της πραγματικότητας) ούτε μόνο στους πολιτικούς συσχετισμούς (κυριαρχούν και στις δύο κοινωνίες οι πολύ ακραίοι, έστω κι αν δεν είναι εκλογική πλειοψηφία). Η απάντηση βρίσκεται κυρίως στο ότι η αναγνώριση του πόσο άτεγκτη είναι η πραγματικότητα δεν συνεπάγεται αυτόματα τόλμη και δυναμική για σχεδιασμό του νέου. Σε κοινωνίες με υστέρηση στην ορθολογιστική αντίληψη, τα ίδια μυαλά που πίστευαν στο ανέφικτο υποχρεώνονται να αναγνωρίσουν πια ότι είναι ανέφικτο, αλλά δεν «υποχρεώνονται» να προχωρήσουν παρακάτω.
Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στην Κύπρο. Κάποτε πίστευαν πολλοί στην «επανατοποθέτηση του Κυπριακού», σε διεθνείς διασκέψεις, σε πανεθνικές που θα έδιναν λύση, σε μακροχρόνιους που θα οδηγούσαν στη γη της επαγγελίας. Σήμερα, μόνο μια μειονότητα τα θεωρεί εφικτά, γιατί η άτεγκτη πραγματικότητα φωνάζει. Αλλά τα μυαλά δεν μεταστράφηκαν σε ορθολογιστικά διά μιας. Έτσι, είναι πολλοί (πολιτικοί και πολίτες) που κολοκυνθίζουν γύρω από επιμέρους ζητήματα και «αρχές και αξίες» για να μην προχωρήσουν στο διά ταύτα. Και με κάθε ευκαιρία δηλώνουν την ερωτική τους διάθεση προς το ανέφικτο, έστω κι αν ξέρουν πως είναι τέτοιο. Π.χ. ούτε οι μισοί από όσους ψήφισαν ΕΛΑΜ δεν πιστεύουν στο εφικτό της ένοπλης απελευθέρωσης-ένωσης, αλλά ήθελαν να κάνουν μια «δήλωση» σεβασμού στην ουτοπία.
Η πραγματικότητα σού προσφέρει πια τη δυνατότητα να τη διαβάσεις, σου βάζει πολύ σκληρά διλήμματα, τιμωρεί πιο απόλυτα όσους επιλέγουν λάθος –ή δεν επιλέγουν τίποτε. Δεν προσφέρει όμως ενέσιμο ορθολογισμό. Ούτε ενέσιμη λογική εντιμότητα και τόλμη. Γι’ αυτό και βρισκόμαστε μετέωροι ανάμεσα στα παλιό και το νέο.
Το καλάθι
• …με τη μελαγχολία (1): Ο Ζαν Πολ Σαρτρ λογάριαζε αρχικά να δώσει στο πιο σημαντικό ίσως έργο του, «Το είναι και το μηδέν», τον τίτλο «Melancholia». Τελικά, τελευταία στιγμή, άλλαξε γνώμη. Δεν έχει σημασία ο τίτλος. Το περιεχόμενό του πάντως την παράγει… Ενδυόμαστε ρόλους, τους οποίους πασκίζουμε όλο και πιο φανατικά να υπηρετήσουμε. Και οι άλλοι απλώς περιμένουν από εμάς να συνεχίσουμε να είμαστε ο ρόλος μας. Προς Θεού, όχι ο εαυτός μας…
• …με τη μελαγχολία (2): Προχθές, η βράβευση ενός από πατέρα Κύπριο με το Νόμπελ Χημείας, του Χασάμπη. Είχα γνωρίσει την ύπαρξή του μέσα από το βιβλίο του Λαμπατούτ «Μάνιακ». Τρομερό μυαλό. Αλλά η είδηση μόνο μελαγχολία παράγει: Για να κάνει κάτι της προκοπής ένας (εν μέρει ή εν όλω) Κύπριος θα πρέπει να ζει εκτός Κύπρου. Μακριά από τις δομές και την ξηρασία της! Μεθαύριο η άτυπη συνάντηση στη Νέα Υόρκη. Ακόμη και αυτοί που συνήθως παρακαλούν να μην γίνει τίποτε είναι απολύτως ήσυχοι! Όσοι συνήθως παρακαλούν να γίνει κάτι, δεν τολμούν ούτε καν να ελπίσουν… Ίδια επίγευση…
• …με τη μελαγχολία (3): Και πάλιν η κόκκινη κλωστή που ενώνει ανθρώπους το ζητούμενο. Η πραγματική και βαθιά επικοινωνία. Αυτή που περικλείει μέσα της ακόμη και τη μελαγχολία της απουσίας. Και την αναχρωματίζει σε νόημα με νόημα…
