Για τους ιστορικούς, ο 19ος και ο 20ός αιώνας ήταν συναρπαστικοί, για πολλούς λόγους. Αυτό που ξέρουμε και βιώνουμε σήμερα είναι σε μεγάλο βαθμό δημιούργημά τους. Από τις ιδεολογίες και τους ιδεοτύπους, μέχρι τα τεχνολογικά μέσα μιας εκπληκτικής εποχής, όπως η σημερινή.
Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά αυτών των δύο αιώνων ήταν η αισιοδοξία. Ο τυφώνας του Διαφωτισμού, η προσδοκία των εθνών ότι θα χειραφετηθούν μέσα από την ανεξαρτησία των δικών τους κρατών, η σοσιαλιστική βεβαιότητα ότι η κοινωνική δικαιοσύνη είναι μοιραίο να επικρατήσει. Η πραγματικότητα έφτυνε τους δικούς της «κανόνες», αλλά η αισιοδοξία και η προσδοκία επιβίωναν πεισματικά.
Οι ψαγμένοι νέοι της δεκαετίας του 1980 σίγουρα θα θυμούνται ακόμα πως η απαισιοδοξία ήταν απαγορευμένη. Και πως η κυρίαρχη ατάκα της εποχής ήταν πως «ο προοδευτικός άνθρωπος Οφείλει να είναι αισιόδοξος». Όχι «δικαιούται» ή «πρέπει»· αλλά «Οφείλει»…
Ο 21ος
Ο 21ος αιώνας έβγαλε πολλά νέα δεδομένα. Η τεχνολογία και η παγκοσμιοποιημένη επικοινωνία είναι μόνο δύο απ’ αυτά. Αρκετά όμως για να παραδεχτούμε πως πρόκειται για έναν άλλο κόσμο. Για την ακρίβεια, για να το παραδεχτούμε, αν έχουμε το σθένος!
Ο νέος κόσμος απονομιμοποιεί πια και το σωσίβιο της αισιοδοξίας παλαιότερων γενιών. Για την ακρίβεια, αυτό το σωσίβιο άρχισε να βυθίζεται από τις δεκαετίες του 1990 και του 2000. Το φώναζαν οι σημερινοί σαραντάρηδες – τότε Emo, Trendy, Κάγκουρες κ.ά. – αλλά για τους υπόλοιπους ήταν απλώς τετιμπόηδες, όπως οι χίπις και τα παρακλάδια τους για τη δεκαετία του 1960. Η διαφορά είναι ότι τώρα δεν επρόκειτο για μια «παροδική μόδα» (ούτε τη δεκαετία του 1960 ήταν, αλλά η παγκοσμιοποίηση τα σκέπασε όλα τις επόμενες δεκαετίες, κι έτσι δόθηκε παράταση στις ερμηνείες με τα παραδοσιακά εργαλεία).
Όπως και να έχουν τα πράγματα, σήμερα τα δεδομένα είναι πιο σκληρά. Αφήνουν πολύ μικρότερο περιθώριο στη φαντασίωση ενός καλύτερου κόσμου. Και κυρίως στην πεποίθηση του Διαφωτισμού, ότι η αγωγή, η παιδεία, ο ανθρωπισμός, μπορούν να νικήσουν τελεσίδικα και απόλυτα την ανθρώπινη φύση και το DNA.
Πριν από λίγες εβδομάδες, ένα πρόσωπο που γαλουχήθηκε μέσα στις αρχές της διορθωτικής παντοδυναμίας της παιδαγωγικής επιστήμης, η υπουργός Παιδείας, εμμέσως παραδέχτηκε ήττα και αυτοαναίρεση: Εγκαινίασε προγράμματα «απομόνωσης» και αντιμετώπισης παιδιών με ακραία παραβατικότητα και μη διαχειρίσιμο DNA! Δεν σχολιάζουμε το ορθό ή το λάθος επί της ουσίας. Αλλά τη μεταστροφή που επιβάλλουν οι νέες συνθήκες, ο νέος κόσμος.
Δεν αλλάζουν απλώς κάποια πράγματα. Δεν αλλάζουν έστω πολλά πράγματα. Τον 21ο αιώνα αλλάζει το Σύμπαν!
Η επίγνωση
Το ότι «αλλάζει το Σύμπαν» δεν σημαίνει ούτε ότι ο κόσμος απαρνιέται τα αρνητικά στοιχεία του παρελθόντος του, ούτε ότι γίνεται καλύτερος ή χειρότερος. Αλλά αλλάζει.
Μπροστά στα όσα γίνονται γύρω μας είμαστε πλέον πολύ πιο εκτεθειμένοι στην απαισιοδοξία απ’ ό,τι παλαιότερα. Κάποτε δικαιούμασταν να ελπίζουμε ότι τα πράγματα θα γίνουν πολύ καλύτερα, επειδή ήμασταν πιο «βέβαιοι» ότι υπήρχε η μάχη του απόλυτου καλού απέναντι στο απόλυτο κακό. Η αλλαγή απέναντι στο κατεστημένο, σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο. Σήμερα, δεν μπορούμε να στεκόμαστε πια στο σχήμα άσπρο-μαύρο. Δεν μας το επιτρέπει ούτε το εύρος της πληροφόρησης που έχουμε, ούτε η εξαιρετική πολυπλοκότητα των πραγμάτων.
Ποιος θα μπορούσε σήμερα να είναι αισιόδοξος ότι η ανθρωπότητα θα απαλλαγεί σύντομα από τον Πούτιν ή τον Νετανιάχου; Ποιος μπορεί σήμερα να είναι αισιόδοξος ότι σχετικά σύντομα θα λυθεί το Παλαιστινιακό και ότι θα επέλθει ειρήνη στην Εγγύς και Μέση Ανατολή; Ή το Ουκρανορωσικό, ή το Κυπριακό;
Επομένως, η απαισιοδοξία σήμερα νομιμοποιείται πολύ περισσότερο απ’ ό,τι παλαιότερα, εξαιτίας της γνώσης, της επίγνωσης, και της πολυπλοκότητας του σήμερα.
Οι δύο απαισιοδοξίες
Υπάρχουν δύο ειδών απαισιοδοξίες: Η δημιουργική και η παραλυτική. Η δεύτερη λειτουργεί περισσότερο ως άλλοθι. Δηλαδή λέω «δεν μπορεί να γίνει τίποτε», απλούστατα για να μην κάνω εγώ τίποτε. Επικαλούμαι την απαισιοδοξία μου για να νομιμοποιήσω ηθικά την προσωπική μου αδράνεια, ή ακόμη και την αποχή από το να σκεφτώ και να πάρω θέση.
Η δημιουργική απαισιοδοξία είναι ανυστερόβουλη. Είναι το ειλικρινές αποτέλεσμα μιας ρεαλιστικής ανάγνωσης των πραγμάτων και δεν οδηγεί υποχρεωτικά στην απραξία και στην απάθεια. Ίσα-ίσα αναζητά ρωγμές στην πραγματικότητα για να γίνει κάτι προς την ορθή κατεύθυνση, χωρίς μαξιμαλισμούς.
Για παράδειγμα, στο Ουκρανορωσικό, είναι αδύνατο να υπάρξει σύντομα λύση αποδεκτή και από τους δύο, αν ο ένας από τους δύο θα εμφανίζεται ως ηττημένος· ότι έχει χάσει τον πόλεμο. Αυτό κινητοποιεί τη σκέψη για πιθανές λύσεις επί του εδάφους. Το πιο σημαντικό είναι να αποδεχτούν και οι δύο ηγεσίες και κοινωνίες ότι δεν πρόκειται να υπάρξει απόλυτος νικητής. Ούτε καν προσχηματικά.
Παρομοίως, δεν μπορούμε πια να ποντάρουμε στη σύντομη πτώση Νετανιάχου για να αποφευχθούν οι κλιμακώσεις και να δοθεί χώρος στη διπλωματία, ούτε και στο ότι οι Παλαιστίνιοι θα δικαιωθούν ως νικητές του 76χρονου πολέμου. Η μόνη ορατή οδός είναι η αποδοχή της λύσης δύο κρατών (Ισραήλ – Παλαιστίνη) από την ισραηλινή ηγεσία, η εξάρθρωση των δομών Χεζμπολάχ και Χαμάς, και η συγκατάνευση του Ιράν με αντάλλαγμα την επανένταξή του στη διεθνή κοινότητα. Για να έχουν πιθανότητες να συμβούν αυτά, θα πρέπει να γίνει αποδεκτός ο ρόλος των ΗΠΑ, αλλά μόνο των ΗΠΑ με Κάμαλα Χάρις στην ηγεσία.
Στο Κυπριακό, η ανυπαρξία φωτός στον ορίζοντα μΆς βεβαιώνει ότι δεν θα υπάρξει σύντομα διέξοδος. Κάτω όμως από προϋποθέσεις, μπορεί μετά το 2025 να εμφανιστεί ρωγμή. Ο Ερντογάν εμφανίζεται αδιάλλακτος, μόνο ενόσω εμείς επιμένουμε στην αοριστία. Ήδη, έχει κάνει κινήσεις στο περιβάλλον του Τατάρ και γενικά στα κατεχόμενα, οι οποίες του επιτρέπουν αλλαγή πλεύσης προς τις διαπραγματεύσεις, από τα μέσα του 2025 και μετά. Αυτό όμως μπορεί να συμβεί μόνο αν μέχρι τότε αποφασίσουμε εμείς ρητή αποδοχή όλων των εγγράφων μέχρι και το δείπνο του Κραν Μοντανά. Εφικτό; Πολύ δύσκολο με τον σημερινό Πρόεδρο. Όχι όμως ανέφικτο. Η παραλυτική απαισιοδοξία λέει «πάμε σπίτια μας, δεν μπορεί να γίνει τίποτε». Η δημιουργική λέει «ας κρατήσουμε το νήμα με τους Τουρκοκυπρίους και ας το κυνηγήσουμε όπως μπορούμε».
Σε όλα τα μέτωπα – όχι μόνο στα πιο πάνω – οι ενδεχόμενες λύσεις δεν θα έρθουν σύντομα. Η ρεαλιστική απαισιοδοξία λέει πως μπορεί και να μην έρθουν στο ορατό μέλλον. Ας μην παραλύσουμε όμως.
ΤΟ ΚΑΛΑΘΙ
• …με τις σιωπές (1): Σε άλλες εποχές, η σιωπή των αραβικών κρατών για τις επιθέσεις του Ισραήλ στη Γάζα και στον Λίβανο θα φάνταζε ακατανόητη. Σήμερα, μπορούμε να υποθέσουμε βάσιμα ότι – παρά το τεράστιο κόστος σε ζωές αμάχων – τα περισσότερα αραβικά κράτη σιωπούν, περιμένοντας το Ισραήλ να κάνει τη βρόμικη δουλειά: Να εξαρθρώσει τη Χαμάς και τη Χεζμπολάχ, ώστε να καταστούν ελέγξιμες και στις δικές τους χώρες. Γιατί από την Αλγερία μέχρι την Ιορδανία, οι κυβερνήσεις είναι υπό μερική ή σοβαρή ομηρία αυτών των οργανώσεων.
• …με τις σιωπές (2): Λέγονται πολλά από πολλούς για την κρίση στη γειτονιά μας, αλλά πιο σημαντικά είναι αυτά που δεν λέγονται. Όπως για παράδειγμα ότι η ισραηλινή αντιπολίτευση στον Νετανιάχου δεν χάνει μόνο ισχύ στην Κνεσέτ, χάνει και την ψυχή της. Το ειρηνιστικό κίνημα υποχωρεί επικίνδυνα. Σε λίγο, η πολεμοκαπηλεία θα θεωρείται απαραίτητη προϋπόθεση για πολιτική επιβίωση οποιουδήποτε στο Ισραήλ.
• …με τις σιωπές (3): Η αποξένωση του Ιράν από το μεγαλύτερο μέρος των ισλαμικών κρατών μπορεί και να σώσει τελικά την παρτίδα τής μη γενίκευσης του πολέμου. Φτάσαμε στο σημείο η ανταλλαγή βροχών από πυραύλους να είναι θέμα διάσωσης γοήτρου, ή δήλωσης του τύπου «πρόσεξε, αν το παρακάνεις, θα θυμώσω περισσότερο». Κατάντια. Αλλά τουλάχιστον έχουμε λόγους να μην είμαστε απαισιόδοξοι, έστω στο επίπεδο της μη γενίκευσης του πολέμου.
