Η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) αποτελεί το μοναδικό ίσως εγχείρημα υπερεθνικής συνεργασίας, το οποίο έχει επηρεάσει βαθιά τις πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές δομές της Ευρώπης. Παρά τις επιτυχίες της, η ΕΕ βρίσκεται αντιμέτωπη με ποικίλες προκλήσεις, όπως η οικονομική ανισότητα, οι γεωπολιτικές εντάσεις, η αμυντική εξάρτηση, η κλιματική κρίση και οι διαρκείς συζητήσεις για τη διεύρυνση και την εμβάθυνση της Ένωσης. Η ανάλυση του σημερινού τοπίου, οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει και οι εισηγήσεις για το μέλλον είναι κρίσιμες για τη βιωσιμότητα του ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Ως εκ τούτου, το άρθρο αυτό να αποσκοπεί να συμβάλει στην προετοιμασία της Κύπρου για την ανάληψη της προεδρίας του Συμβουλίου της ΕΕ τον ερχόμενο χρόνο.
Υφιστάμενη κατάσταση
Η υφιστάμενη κατάσταση στην Ευρωπαϊκή Ένωση χαρακτηρίζεται από μια σειρά σημαντικών παραμέτρων. Στο οικονομικό πεδίο, η ανάκαμψη μετά την πανδημία Covid-19 είναι αργή και άνιση. Ειδικότερα, οι χώρες του Νότου, όπως η Ελλάδα, η Ιταλία, η Ισπανία και σε κάποιο βαθμό η Κύπρος, συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν υψηλά επίπεδα χρέους, ανεργίας και αβεβαιότητας, ενώ οι βόρειες χώρες διατηρούν σχετικά σταθερή οικονομική ανάπτυξη. Παρά τον σημαντικό ρόλο του Μηχανισμού Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (NextGenerationEU), η εφαρμογή των χρηματοδοτούμενων προγραμμάτων αντιμετωπίζει συχνά γραφειοκρατικά εμπόδια.
Η κοινωνική συνοχή της Ένωσης κλονίζεται από ανισότητες και την απειλή της φτώχειας, με αποτέλεσμα την άνοδο του ευρωσκεπτικισμού και της ακροδεξιάς. Το μεταναστευτικό ζήτημα έχει επίσης εντείνει τις διαιρέσεις μεταξύ των κρατών μελών, δημιουργώντας ένα πολωμένο πολιτικό κλίμα. Παράλληλα, η γεωπολιτική θέση της ΕΕ έχει δεχθεί ισχυρούς κραδασμούς, ιδίως λόγω της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, που ανέδειξε την ανάγκη για στρατηγική αυτονομία, ειδικά στον τομέα της ενέργειας και της άμυνας. Οι σχέσεις με τις Ηνωμένες Πολιτείες παραμένουν ισχυρές αλλά ευάλωτες, ενώ η Κίνα διαμορφώνεται ως ένας σημαντικός στρατηγικός ανταγωνιστής.
Η εξωτερική πολιτική της ΕΕ χαρακτηρίζεται από την επιδίωξη πολυμερούς συνεργασίας, την προώθηση της δημοκρατίας και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ωστόσο, παραμένει κατακερματισμένη, καθώς τα κράτη μέλη διατηρούν ξεχωριστές εθνικές στρατηγικές. Η ΕΕ διαδραματίζει σημαντικό ρόλο σε τομείς όπως το διεθνές εμπόριο, η κλιματική διπλωματία και η ανθρωπιστική βοήθεια, ενώ οι γεωπολιτικές προκλήσεις, όπως ο πόλεμος στην Ουκρανία και η γεωπολιτική αστάθεια στη Μέση Ανατολή, δοκιμάζουν την ενότητά της. Παράλληλα, η ασφάλεια και η άμυνα της ΕΕ βρίσκονται σε φάση αναδιάρθρωσης λόγω γεωπολιτικών προκλήσεων και νέων απειλών. Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία τόνισε την εξάρτηση της ΕΕ από το ΝΑΤΟ και τις ΗΠΑ, αποκαλύπτοντας αδυναμίες στη στρατηγική αυτονομία της. Παρά τις πρωτοβουλίες όπως η PESCO και το Ευρωπαϊκό Ταμείο Άμυνας, η συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών παραμένει περιορισμένη.
Όσον αφορά την κλιματική αλλαγή, οι προσπάθειες της ΕΕ για την υλοποίηση της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας (European Green Deal) συναντούν εμπόδια, ιδιαίτερα σε χώρες που εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τα ορυκτά καύσιμα. Παρά τις φιλοδοξίες για επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας, η πρόοδος παραμένει άνιση. Τέλος, ένα άλλο σημαντικό ζήτημα που χαρακτηρίζει το status quo της ΕΕ είναι το λεγόμενο «δημοκρατικό έλλειμμα». Οι πολίτες συχνά αισθάνονται απομακρυσμένοι από τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, με αποτέλεσμα να ενισχύεται το αίσθημα αποξένωσης από τα θεσμικά όργανα της Ένωσης.
Προκλήσεις που αντιμετωπίζει η ΕΕ
Η ΕΕ έρχεται αντιμέτωπη με μια σειρά κρίσιμων προκλήσεων που δοκιμάζουν τη συνοχή και τη βιωσιμότητά της. Η ενεργειακή ασφάλεια είναι μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις, με τον πόλεμο στην Ουκρανία να υπογραμμίζει την εξάρτηση της Ευρώπης από το ρωσικό φυσικό αέριο. Παρά τις προσπάθειες για διαφοροποίηση των ενεργειακών πηγών, η ενεργειακή κρίση επηρεάζει αρνητικά την ανταγωνιστικότητα και τη σταθερότητα των κρατών μελών.
Η λήψη αποφάσεων με ομοφωνία επιβραδύνει την αποτελεσματικότητα της εξωτερικής πολιτικής της ΕΕ. Επιπλέον, οι διαφορετικές εθνικές προτεραιότητες των κρατών μελών, η αυξανόμενη επιρροή τρίτων δυνάμεων όπως η Κίνα και η Ρωσία, και οι προκλήσεις στη νότια γειτονία, όπως η μετανάστευση και οι συγκρούσεις, δυσχεραίνουν τον συντονισμό. Πέραν τούτου, η αμυντική πολιτική της ΕΕ είναι κατακερματισμένη, με τα κράτη μέλη να διατηρούν διαφορετικές στρατηγικές προτεραιότητες. Οι περιορισμένοι αμυντικοί προϋπολογισμοί και η εξάρτηση από τις ΗΠΑ δυσχεραίνουν την αποτελεσματικότητα της Ένωσης. Παράλληλα, οι υβριδικές απειλές, όπως οι κυβερνοεπιθέσεις, η παραπληροφόρηση και η ενεργειακή ανασφάλεια, αυξάνουν την πολυπλοκότητα του περιβάλλοντος ασφάλειας.
Το μεταναστευτικό ζήτημα συνεχίζει να αποτελεί αγκάθι στις πολιτικές της ΕΕ. Η διαχείριση των προσφυγικών ροών και η έλλειψη συμφωνίας για δίκαιη κατανομή των μεταναστών μεταξύ των κρατών μελών έχει οδηγήσει σε έντονες πολιτικές αντιπαραθέσεις. Παράλληλα, η διεύρυνση της ΕΕ προς τα Δυτικά Βαλκάνια και την Ουκρανία φέρνει στο προσκήνιο ερωτήματα σχετικά με την εσωτερική συνοχή και τις διοικητικές δυνατότητες της Ένωσης. Πέραν τούτου, η ανταγωνιστικότητα της ΕΕ, ειδικά στον τομέα της τεχνολογίας και της καινοτομίας, παραμένει περιορισμένη σε σχέση με άλλες παγκόσμιες δυνάμεις, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Κίνα. Επιπλέον, η εσωτερική πολιτική αστάθεια που προκαλείται από την άνοδο των λαϊκιστικών και ευρωσκεπτικιστικών κομμάτων υπονομεύει την ενότητα της Ένωσης και δημιουργεί αμφιβολίες για την αποτελεσματικότητα των ευρωπαϊκών θεσμών.
Προοπτικές για το μέλλον
Η αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων απαιτεί στρατηγικές και μακροπρόθεσμες λύσεις. Η ΕΕ πρέπει να εμβαθύνει την πολιτική και οικονομική ολοκλήρωση, υλοποιώντας τη χρηματοπιστωτική ένωση και εναρμονίζοντας τις φορολογικές πολιτικές. Η στρατηγική αυτονομία είναι εξίσου σημαντική, με την Ευρώπη να χρειάζεται να επενδύσει στην ανάπτυξη ανεξάρτητων στρατιωτικών και ενεργειακών υποδομών. Η ΕΕ έχει τη δυνατότητα να ενισχύσει τη γεωπολιτική της θέση μέσω στρατηγικών συμμαχιών, ενίσχυσης της ενιαίας φωνής στις διεθνείς σχέσεις. Ο ρόλος της ως ηγέτης στην κλιματική διπλωματία αποτελεί ευκαιρία για περαιτέρω επιρροή. Επιπλέον, η ΕΕ διαθέτει τη δυνατότητα ενίσχυσης της ασφάλειας μέσω αυξημένων επενδύσεων σε καινοτόμες τεχνολογίες, κυρίως στην αμυντική βιομηχανία, και κυβερνοασφάλεια. Η συνεργασία μέσω του ΝΑΤΟ παραμένει κρίσιμη, αλλά η ΕΕ πρέπει να αποκτήσει στρατηγική αυτονομία, ενισχύοντας τις δικές της δυνατότητες και ικανότητες.
Η ψηφιακή μετάβαση αποτελεί επίσης προτεραιότητα, με την ενίσχυση της τεχνολογικής και της εν γένει καινοτομίας, τη διασφάλιση της ποιότητας και τη ρύθμιση της ψηφιακής αγοράς να αποτελούν προϋποθέσεις για την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας. Παράλληλα, η πράσινη μετάβαση πρέπει να συνεχιστεί με ρεαλιστικές πολιτικές που θα εξασφαλίσουν την επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας, χωρίς να παραμελούνται οι ευάλωτες κοινωνικές ομάδες που πλήττονται από τη μετάβαση.
Οι μεταρρυθμίσεις στη διακυβέρνηση της ΕΕ είναι απαραίτητες για την ενίσχυση της διαφάνειας και της συμμετοχής των πολιτών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Η ενδυνάμωση των δημοκρατικών θεσμών και της συμμετοχικής δημοκρατίας μπορεί να συμβάλει στη μείωση του αισθήματος αποξένωσης και να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη των πολιτών στους ευρωπαϊκούς θεσμούς.
Εισηγήσεις
Η ΕΕ μπορεί να ενισχύσει τη θέση της μέσα από συγκεκριμένες δράσεις. Η ενίσχυση του κοινωνικού πυλώνα, με αύξηση των επενδύσεων σε υγεία, εκπαίδευση και κοινωνική πρόνοια, είναι αναγκαία για τη μείωση των ανισοτήτων. Παράλληλα, η δημιουργία κοινών ευρωπαϊκών αποθεμάτων ενέργειας, η εκμετάλλευση στο μέγιστο βαθμό κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην επικράτειά της, και η πιο συστηματική επένδυση σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας μπορούν να διασφαλίσουν τη σταθερότητα του ενεργειακού εφοδιασμού. Η πολιτική διεύρυνσης πρέπει να βασίζεται στην εκπλήρωση συγκεκριμένων κριτηρίων, ώστε να διασφαλιστεί η εσωτερική συνοχή της Ένωσης. Η ΕΕ οφείλει να εφαρμόσει αυστηρότερους ελέγχους για την καταπολέμηση της διαφθοράς και την εξασφάλιση της διαφάνειας, ιδίως όσον αφορά τη διαχείριση ευρωπαϊκών κονδυλίων.
Η ΕΕ πρέπει να υιοθετήσει ευέλικτες διαδικασίες λήψης αποφάσεων, να ενισχύσει τη συνεργασία στον τομέα της άμυνας και να αυξήσει τη στρατηγική της αυτονομία. Επενδύσεις στη διπλωματία και η ενεργός αντιμετώπιση των γεωπολιτικών προκλήσεων μπορούν να εδραιώσουν την ΕΕ ως ισχυρό διεθνή παράγοντα. Πέραν τούτου, οφείλει να δημιουργήσει ενιαία δύναμη ταχείας αντίδρασης, να αυξήσει τους αμυντικούς προϋπολογισμούς, να αναπτύξει την αμυντική βιομηχανία και να ενισχύσει τη συνεργασία στην κυβερνοασφάλεια. Παράλληλα, απαιτείται ολιστική αντιμετώπιση των υβριδικών απειλών με έμφαση στην ενεργειακή ασφάλεια και την προστασία κρίσιμων υποδομών. Τέλος, η αναμόρφωση της μεταναστευτικής πολιτικής, με δίκαιη κατανομή των βαρών και επενδύσεις στις χώρες προέλευσης των μεταναστών, μπορεί να συμβάλει στην καλύτερη διαχείριση του προβλήματος.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι που απαιτεί στρατηγικές αποφάσεις για τη διασφάλιση της βιωσιμότητας και της ενότητάς της. Παρά τις προκλήσεις, η ΕΕ διαθέτει τις δυνατότητες να εδραιώσει τη θέση της ως παγκόσμια δύναμη που προάγει την ειρήνη, τη δημοκρατία και τη βιώσιμη ανάπτυξη. Ωστόσο, η επιτυχία εξαρτάται από τη βούληση των ηγετών και τη συμμετοχή των πολιτών σ’ αυτό το μεγαλεπήβολο εγχείρημα.
*Καθηγητή-ανθρωπολόγου στο Philips University, πρώην πρύτανη και πρώην πρoέδρου του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Ιδρυμάτων Ανώτερης Εκπαίδευσης (EURASHE)
