Η 27η Ιανουαρίου σηματοδότησε την 80η επέτειο της απελευθέρωσης του ναζιστικού στρατοπέδου συγκέντρωσης του Άουσβιτς-Μπιρκενάου. Το κολαστήριο αυτό, σύμβολο της γενοκτονίας που διαπράχθηκε από τη ναζιστική Γερμανία εναντίον έξι εκατομμυρίων Εβραίων αποτελεί τραγική υπόμνηση του ανεξέλεγκτου παραλογισμού τον οποίο μπορούν να θρέψουν το εθνικό και φυλετικό μίσος. Πως είναι δυνατόν - διερωτόμαστε - να έγινε στη καρδιά της Ευρώπης κάτι τόσο νοσηρό κι ακραίο, ένα σχέδιο συλλογικού θανάτου και εξολόθρευσης εκατομμυρίων ανθρώπων;
Ακόμη ένα από τα πολλά βασανιστικά ερωτήματα που ανακύπτουν είναι το εξής: Μπορεί ένας «απλός», «καθημερινός» άνθρωπος να γίνει βασανιστής, καταπιεστής ή ακόμα και εκτελεστής; Κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, χιλιάδες άνθρωποι της διπλανής πόρτας μετατράπηκαν σε εργαλεία του φασισμού, εκτελώντας πειθήνια διαταγές. Πώς ήταν δυνατόν τόσοι πολλοί άνθρωποι να συνεργήσουν σε εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας;
Ο ψυχίατρος Carl Jung είχε μιλήσει για τη σκιά (the shadow), δηλαδή την άγνωστη «σκοτεινή πλευρά» της προσωπικότητάς μας. Σύμφωνα με τον Jung, όσο εθελοτυφλούμε σχετικά με την ύπαρξή της, γινόμαστε πιο επιρρεπείς στο να την αφήσουμε να εκδηλωθεί ανεξέλεγκτα εις βάρος των συνανθρώπων μας.
Ένα χρόνο περίπου μετά τη δίκη του Adolf Eichmann το 1961, του αξιωματούχου ναζί δηλαδή που οργάνωσε τη μαζική εξόντωση εκατομμυρίων ανθρώπων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ο ψυχολόγος Stanley Milgram στο Πανεπιστήμιο Yale θέλησε να εξετάσει την ψυχολογία της υπακοής, καθώς και τη σύγκρουση μεταξύ υπακοής στην εξουσία και ατομικής συνείδησης. Εν συντομία, ο Milgram σχεδίασε και πραγματοποίησε ένα πείραμα όπου οι συμμετέχοντες νόμιζαν ότι έπαιρναν μέρος σε ένα πείραμα μάθησης. Τους ζητήθηκε να εφαρμόζουν ηλεκτροσόκ σε έναν "μαθητή" κάθε φορά που έκανε λάθος, αυξάνοντας την ένταση του σοκ κάθε φορά. Τα ηλεκτροσόκ ξεκινούσαν από 15V και έφταναν μέχρι τα 450V (θανατηφόρο επίπεδο). Στην πραγματικότητα, ο "μαθητής" ήταν ηθοποιός και δεν πάθαινε τίποτα. Όμως, οι συμμετέχοντες δεν το ήξεραν. Όταν δίσταζαν, ένας «επιστήμονας» τους έδινε ψύχραιμα την εντολή να συνεχίσουν.
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του πειράματος, το 65% των συμμετεχόντων έφτασε μέχρι το μέγιστο ηλεκτροσόκ των 450V, ακόμα κι αν ο «μαθητής» ούρλιαζε από πόνο ή τους παρακαλούσε να σταματήσουν. Οι περισσότεροι συμμετέχοντες υπάκουσαν στις εντολές των «επιστημόνων» απλώς επειδή κάποιος με υποτιθέμενο κύρος τους το ζήτησε. Το πείραμα κατέδειξε έτσι πως απλοί άνθρωποι είναι πιθανό να ακολουθήσουν τις διαταγές που τους έδωσε μια μορφή εξουσίας, ακόμη και στον υπέρτατο βαθμό της δολοφονίας ενός αθώου ανθρώπου.
Επανερχόμενοι λοιπόν στον Jung, φαίνεται πως θα πρέπει να αποδεχθούμε μια δυσκολοχώνευτη αλήθεια: η ηθική μας δεν είναι ακλόνητη. Μπορεί να διαβρωθεί εάν οι συνθήκες το επιτρέψουν.
Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, μεταξύ άλλων, μας έδειξε πως ο φασισμός αναπτύσσεται όταν οι «κανονικοί» άνθρωποι σταματούν να σκέφτονται με κριτικό τρόπο και αφήνονται στην προπαγάνδα των πολέμιων της δημοκρατίας. Όταν επιτρέπουν την απανθρωποποίηση των άλλων και όταν αποδέχονται τη βία ως μέρος του συστήματος.
Δυστυχώς, οι συνθήκες που επέτρεψαν τις θηριωδίες του παρελθόντος δεν έχουν εκλείψει. Και αυτό σημαίνει πως σήμερα το ερώτημα που θα πρέπει να μας απασχολεί δεν είναι μόνο το «Πώς το επέτρεψαν τότε»; Αλλά κυρίως: «Πώς μπορούμε να διασφαλίσουμε ότι δεν θα το επιτρέψουμε ποτέ ξανά;»
*Η Μαργαρίτα Καϊμακλιώτη είναι Πολιτικός Επιστήμονας, αναπληρώτρια Γραμματέας Διεθνών Σχέσεων του Δημοκρατικού Συναγερμού και μέλος του Εκτελεστικού Συμβουλίου του Ινστιτούτου «Γλαύκος Κληρίδης»
