Αν συμφωνήσουμε με τον Χαράρι, η αντίληψή μας ότι η πληροφορία κυρίως αναπαριστά ένα τμήμα της πραγματικότητας είναι λανθασμένη. Μια πληροφορία μπορεί να αναπαριστά ένα τμήμα της πραγματικότητας, μπορεί και όχι. Οι πληροφορίες που περιέχει το Κοράνι για έναν μη μουσουλμάνο δεν αναπαριστούν κανένα τμήμα της πραγματικότητας. Το ίδιο και τα ζώδια. Το ίδιο και τα ψήγματα κακοπληροφόρησης ή παραπληροφόρησης που διακινούνται καθημερινά στα Μέσα ή γενικά στο διαδίκτυο.
Παρόλα αυτά, η πληροφορία –είτε αναπαριστά την πραγματικότητα είτε όχι– διαδραμάτισε πολύ σημαντικό ρόλο στην Ιστορία, διαδραματίζει και σήμερα. Μάλιστα, ολόκληροι κόσμοι διαμορφώθηκαν και διαμορφώνονται στη βάση πληροφοριών που δεν έχουν καμία σχέση με την αλήθεια και την πραγματικότητα.
Οι περισσότεροι Ρωμαίοι αυτοκράτορες ζητούσαν πληροφορίες για το ζώδιό τους πριν τη λήψη μιας σημαντικής απόφασης. Πολλοί ηγέτες το κάνουν και σήμερα. Το 2017, στη Μιανμάρ οι φανατικοί βουδιστές σφάγιασαν 800 χιλιάδες μουσουλμάνους, υποκινούμενοι από σκόπιμα ψευδείς πληροφορίες, οι οποίες διακινούνταν συστηματικά στο διαδίκτυο, μιλώντας για τα «αίσχη των μουσουλμάνων της χώρας».
Η βασική λειτουργία
Η βασική λειτουργία της πληροφορίας, ανεξάρτητα αν είναι αληθής ή ψευδής, είναι να δημιουργεί δίκτυα ανθρώπων και νέες πραγματικότητες. Άνθρωποι που σκέφτονται ή νιώθουν το ίδιο στη βάση μιας πληροφορίας ενώνονται ασυναίσθητα σε ένα δίκτυο και παράγουν νέες πραγματικότητες. Αυτές οι πραγματικότητες συχνά δεν είναι ούτε αντικειμενικές (αυτό που υπάρχει, ασχέτως αν το γνωρίζουμε) ούτε υποκειμενικές (π.χ. ένας πόνος που νιώθει ένα άτομο). Είναι διυποκειμενικές. Δηλαδή υπάρχουν ως πραγματικότητες μόνο εφόσον πολλά άτομα συνδέονται με μια πληροφορία, την αποδέχονται και την αναπαράγουν (π.χ. μια θρησκεία, ένα έθνος, ένα νόμισμα).
Η πληροφορία δημιουργεί δίκτυα ανθρώπων ακόμη κι όταν αρνούνται εξ υπαρχής την πιθανότητα να είναι αληθής. Οι συνωμοσιολόγοι θεωρούν ότι όλες οι πληροφορίες είναι προϊόν συνωμοσίας ανθρώπων που θέλουν να καταλάβουν την εξουσία ή να τη διατηρήσουν. Οι λαϊκιστές συνωμοσιολόγοι, τύπου Τραμπ ή Μπολσονάρο, γύρω από την άρνηση της πληροφορίας έφτιαξαν δίκτυα υποστηρικτών και μάλιστα με μεγάλη επιτυχία.
Αυτές τις μέρες στην Κύπρο δημιουργήθηκαν πολλά νέα δίκτυα ανθρώπων. Κάποια από αυτά στη βάση της πληροφορίας –αληθούς ή ψευδούς– ότι ο Ν. Χριστοδουλίδης συζήτησε με τον Τζ. Μπάιντεν τρόπους διασύνδεσης της Κυπριακής Δημοκρατίας με το ΝΑΤΟ. Κάποιοι ενώθηκαν σε δίκτυο γύρω από την πληροφορία σκεφτόμενοι «καλά έκανε», κάποιοι σκεφτόμενοι «αυτό είναι κακή πρακτική, έτσι κι αλλιώς ανέφικτη» και κάποιοι κάνοντας δεύτερες σκέψεις σε σχέση με παλαιότερες τοποθετήσεις τους.
Κάτι ανάλογο έγινε και με τις πληροφορίες για τις απεργίες των γιατρών και των διανομέων έτοιμου σκυροδέματος. Ανάλογα με τις παραστάσεις, τις προκαταλήψεις, την ιδεολογία, τα συναισθήματα που παράγει η πληροφορία και το προσωπικό συμφέρον, δημιουργήθηκαν δίκτυα υπέρ ή κατά των απεργών και δίκτυα ανθρώπων που κάνουν δεύτερες σκέψεις· και μάλιστα διαφορετικά για την κάθε απεργία.
Τι δεν λειτουργεί
Σε χώρες όπου τα δίκτυα αντιμετωπίζουν –ή δημιουργούν– προβλήματα στη μετάβαση από την ερμηνεία της πληροφορίας στην πράξη, η τελευταία αντιμετωπίζει σημαντικά εμπόδια στη δημιουργία νέων πραγματικοτήτων.
Ένα σχετικά ήπιο παράδειγμα είναι το εξής: Μετά τις πληροφορίες του 2018 και 2019 για τη διεθνή άνοδο των επιχειρήσεων καινοτομίας και τη δημιουργία μιας νέας διεθνούς οικονομικής διάστασης γύρω από αυτήν, η Ελλάδα επένδυσε τεράστια ποσά (φέτος, πάνω από ένα δις μέσα σε εννέα μήνες)· και πράγματι πολλαπλασιάστηκαν οι σχετικές εταιρείες και προϊόντα. Όμως, σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του Παγκόσμιου Οργανισμού Πνευματικής Ιδιοκτησίας, ανάμεσα σε 133 χώρες, η Ελλάδα έπεσε από την 42η στην 45η θέση. Γιατί; Επειδή οι άλλες 44 χώρες κινούνται με πιο γρήγορους ρυθμούς. Ζούμε σε έναν νέο κόσμο, όπου για να περάσεις αυτούς που βρίσκονται μπροστά σου δεν αρκεί να τρέχεις πιο γρήγορα σε σχέση με τον εαυτό σου. Θα πρέπει να τρέχεις πιο γρήγορα και από τους άλλους.
Άρα, οι οργανωμένες κοινότητες μπορούν να μετατρέψουν σε αποτέλεσμα και νέα κατάσταση τα δίκτυα που δημιουργούνται γύρω από μια πληροφορία (ή μια δέσμη πληροφοριών) μόνο αν εξαλείψουν όλα τα εμπόδια που τις κάνουν να κινούνται αργά. Διαφορετικά, δεν θα μείνουν απλώς στάσιμες, θα πηγαίνουν πίσω-πίσω.
Στην Κύπρο
Τα δίκτυα ανθρώπων που δημιουργούνται γύρω από μια πληροφορία δεν είναι ποτέ τα ίδια με εκείνα που δημιούργησε στον ίδιο τομέα μια προγενέστερη πληροφορία. Το είδαμε και πιο πάνω με τις απεργίες. Όμως, αυτό που δεν λειτουργεί στην Κύπρο είναι ο ικανοποιητικός βαθμός μεταβλητότητας των δικτύων.
Για παράδειγμα, από το 2004 μέχρι σήμερα τα δίκτυα γύρω από τις πληροφορίες για το Κυπριακό άλλαξαν, αλλά όχι αρκετά. Πάνω κάτω οι ίδιοι άνθρωποι, τα ίδια κόμματα σχημάτισαν το σημερινό δίκτυο όσων ελπίζουν να βγει κάτι μετά την πληροφορία για πενταμερή και πάνω κάτω οι ίδιοι που την ερμήνευσαν ως κίνδυνο. Μάλιστα, μαζί με τον βαθμό μεταβλητότητας των δικτύων χαμηλή είναι και η μεταβλητότητα του περιεχομένου των σκέψεων που δημιουργούν τα δίκτυα. Πάνω κάτω τα ίδια ιδεολογήματα, τα ίδια επιχειρήματα.
Ένα άλλο εμπόδιο στην Κύπρο είναι το γεγονός ότι στον σχηματισμό δικτύων που παράγουν πραγματικότητες υπάρχει πάντα πιο υψηλό ποσοστό συναισθημάτων απ’ ό,τι σε χώρες με παράδοση διαφωτισμού και ορθολογισμού. Προβάλλουμε στην πληροφορία τις ελπίδες, τους φόβους και τις ανασφάλειές μας σε πολύ μεγάλο βαθμό. Έτσι, το δίκτυο πνίγεται μέσα στο συναίσθημα και δεν παράγει ικανοποιητικό αποτέλεσμα, προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση. Κολυμπά γύρω-γύρω μέσα στην υπαρξιακή πισίνα, ατέρμονα. Τα δίκτυα γύρω από τις πληροφορίες για το Κυπριακό είναι κλασική περίπτωση.
Δίπλα σ’ αυτό το εμπόδιο είναι και το μεγάλο που έχει σχέση με τη δομή και λειτουργία των οργάνων του κράτους. Δεν είναι μόνο οι στρεβλώσεις που παράγει το σύνταγμα του 1964. Είναι και η βαθιά πεποίθηση τα τελευταία εξήντα χρόνια ότι η σταθερότητα συμπίπτει με τη στατικότητα. Ελάχιστα έχουμε αγγίξει τη δομή του κράτους και τις σχέσεις λειτουργικότητας μεταξύ των εξουσιών. Πώς μπορείς να ανταποκριθείς με δομές του 1964, σε έναν κόσμο που αλλάζει τρέχοντας με χίλια;
Για παράδειγμα, το σχήμα της τριμερούς συνεργασίας για επίλυση εργασιακών ζητημάτων (κράτος-εργοδότες-συνδικαλιστικές οργανώσεις) λειτουργούσε μάλλον ικανοποιητικά μέχρι πριν μερικά χρόνια. Σήμερα, φαίνεται να μην λειτουργεί. Χρειάζεται εμπλουτισμό με έναν τέταρτο παράγοντα, ο οποίος να έχει ισχυρό λόγο και γενική αποδοχή, εφόσον θα στηρίζεται στο τεκμήριο και στην οικουμενική επιστημονική γνώση. Που να θέτει, π.χ., αυτόματα εκτός συζήτησης τη μη τήρηση συμφωνιών ή τις εργασιακές ανισότητες (που προκύπτουν συχνά από τις ιδεολογικές βάσεις, τις σχέσεις των εργοδοτών ενός κλάδου με το κράτος, και από τον λαϊκισμό).
Βουλή και ανεξάρτητοι θεσμοί
Από τους υφιστάμενους θεσμούς στην Κυπριακή Δημοκρατία, εκείνοι οι οποίοι φαίνεται να έχουν περιθώρια βελτιωμένης δράσης προκειμένου να περιοριστούν τα εμπόδια και τα δίκτυα να είναι πιο παραγωγικά είναι η Βουλή και οι ανεξάρτητοι θεσμοί.
Η Βουλή αποκτώντας συνείδηση της δύναμης και του ρόλου της να επιβάλει στην Εκτελεστική Εξουσία περισσότερο ισότιμη συνεργασία για νομοθετικές πρωτοβουλίες που να βελτιώνουν τα πράγματα. Η Εκτελεστική Εξουσία, και ιδιαίτερα ο εκάστοτε Πρόεδρος, θα αντιστέκεται γιατί θα θεωρεί ότι έτσι μειώνεται η αυτοκρατορική της δύναμη. Το τελευταίο διάστημα υπήρξαν δείγματα μεγάλων επιτυχιών, όταν διακομματικά δίκτυα μέσα στη Βουλή, με αίτημα αλλαγές, επέβαλαν στην Εκτελεστική Εξουσία και σε συναρτώμενους θεσμούς τη συνεργασία και τις αλλαγές.
Η ενίσχυση των ανεξάρτητων θεσμών, με την ενίσχυση του ρόλου και του λόγου τους, μπορεί επίσης να δώσει λύσεις. Όχι με οδηγό πρόσφατα παραδείγματα (εμμονικός και προσωποκεντρικός αυταρχισμός ή ακόμη και αντιφατικοί ρόλοι, όπως στην περίπτωση της Γενικής Εισαγγελίας), αλλά επικουρικά προς το έργο της Βουλής.
Για να έχουμε πιθανότητες να προλάβουμε έστω το τελευταίο βαγόνι.
Το καλάθι
• … με το Αλτσχάιμερ (1): Αυτό το πανηγύρι με τις συνεχείς διαρροές «πληροφοριών» από το Προεδρικό προς συγκεκριμένα ΜΜΕ όσο πάει και επιδεινώνεται. Το θέμα αγγίζει τα όρια του παραλογισμού. Αν συγκρίνεις διαρροές από μήνα σε μήνα, πάνω από τις μισές είναι και αντιφατικές! Κατά πώς βολεύει τη δεδομένη στιγμή δηλαδή.
• … με το Αλτσχάιμερ (2): Την τιμητική τους αυτές τις μέρες είχαν οι διαρροές σχετικά με τον διάλογο Χριστοδουλίδη-Μπάιντεν για το ΝΑΤΟ. Μετά από ένα όργιο διαρροών, συζητήσεων και αντεγκλήσεων, ο ιθύνων νους Ν. Χριστοδουλίδης μας νουθέτησε ότι «όσα λιγότερα λέμε τόσο το καλύτερο». Τώρα που έκανα τη δουλειά μου μ’ αυτό το θέμα, πάμε για άλλα…
• … με το Αλτσχάιμερ (3): Αυτό που σώζει το Προεδρικό –και εκείνα τα ΜΜΕ που αναπαράγουν συστηματικά τις «πληροφορίες – είναι η κοντή μας μνήμη. Πού να θυμόμαστε τον (τουλάχιστον αμφιλεγόμενο) ρόλο του Ν. Χριστοδουλίδη ως ΥΠΕΞ πριν από χρόνια, είτε για το ΝΑΤΟ είτε για την Ε.Ε.! Εδώ δεν θυμόμαστε τις κατασκευασμένες πληροφορίες από εβδομάδα σε εβδομάδα!
